Wie grijpt de macht in het afvoerputje van de wereld?

In het West-Afrikaanse land Niger zijn de verwachtingen voor de stembusgang van 21 februari hooggespannen. Huidig president Issoufou Mahamadou is koortsachtig op jacht naar een tweede ambtsperiode. De oppositie beschuldigt hem van een autoritaire reflex en machtsmisbruik. Ondertussen blijft België een belangrijke donor in de ontwikkeling van het totaal afhankelijke land.

Zowel Al-Qaida als Boko Haram loeren aan de grenzen.

De politieke spanningen komen bovenop het standaardtarief waar het land al mee af te rekenen heeft. Niger staat 188^e – allerlaatste – op de Human Development Index van de Verenigde Naties. Tachtig procent van de oppervlakte wordt ingenomen door de Saharawoestijn en de droogte houdt de economie die voornamelijk gericht is op landbouw in de tang. Het ingesloten land mag dan ’s wereld vierde grootste uraniumproducent zijn, in tijden van dalende grondstoffenprijzen zit de regering ook op dat vlak met de handen in het haar.

Vanop de grens met Mali loert Al-Qaida en vanuit Nigeria voert terreurbeweging Boko Haram met de regelmaat van de klok dodelijke raids uit op Nigerese grensdorpen en –steden.

Door de totale isolatie is het straatarme Sahelland ook nog eens een geliefd bruggenhoofd voor smokkelaars van divers pluimage. Latijns-Amerikaanse cocaïne sijpelt via West-Afrikaanse havens over de oude karavaanroutes richting Europa, en mensensmokkelaars verzamelen migranten uit heel West-Afrika in de centraal gelegen woestijnstad Agadez. De route richting Libië wordt lokaal de ‘skelettenroute’ genoemd – naar de verpletterende barbarij van de criminelen die in die streek de trom roeren. Maar macht blijkt de universele drijfveer, zelfs in een land dat kennelijk geen al te slechte beurt zou maken in de strijd voor de titel van afvoerputje van de wereld.

Een man houdt zijn stemkaart vast in het district Riad, Niamey.
© Arne Gillis

President/gevangene

14 november 2015. Voor voormalig eerste minister en parlementsvoorzitter Hama Amadou zijn het barre tijden. Na meer dan een jaar ballingschap in Frankrijk acht hij de tijd rijp om terug te keren naar zijn geboorteland om de race naar het presidentiële pluche voor te bereiden.

Hij wordt op de tarmac van Niamey Aéroport International in de boeien geslagen. De aanklacht luidt dat hij samen met zijn tweede vrouw vanuit de beruchte ‘babyfabrieken’ in buurland Nigeria illegaal handel zou hebben gedreven in baby’s. ‘Absurd’, beweert Amadou in een interview met Le Monde, op dat moment nog in Frankrijk. ‘Niemand heeft bewijzen.’ Verder in het interview stelt Amadou dat hij het slachtoffer is van een politieke afrekening, en dat hij een goeie kans maakt om zelfs van achter de tralies Mahamadou te verslagen.

‘Hier zijn geen politieke gevangenen. Dit is Rusland niet.’

Amadou en Mahamadou samen nemen zowat 80 procent in van het politieke straatbeeld van Niamey. Vooral het campagneteam van Mahamadou blinkt uit in aanwezigheid.

Overal hebben zijn mensen houten staketsels opgetrokken waaronder zijn militanten in aanloop naar de verkiezingen kunnen praten en theedrinken.

Wie dichterbij komt, merkt dat het ijs eerst ontdooid moet worden. De begroetingen en het uitgebreid polsen naar het verloop van de namiddag en hoe het met de familie gesteld is – des plaisanteries – zijn hier niet voldoende om een gesprek in te leiden. Hoe vreemder de vogel, hoe langer er eerst naar de politieke voorkeuren wordt gepolst.

Aan de Avenue Mali Béro spenderen een stuk of tien jonge gasten in één van de basissen hun namiddag, onder toezicht van zelfverklaard ‘president’ Ibrahim. ‘Amadou is verdacht van een misdrijf. Dit is een rechtstaat. In een rechtstaat komen mensen die misdrijven plegen voor de rechter’, zegt één van hen, een jongen van rond de twintig. Het klinkt afgerateld. Het lijkt op een voorgekauwd praatje.

Op de vraag of het normaal is in een rechtstaat dat mensen zonder bewijzen vastgehouden worden, meer dan drie maanden aan een stuk, klinkt het antwoord stug ‘dat we de rechtsgang moeten afwachten’. ‘Is Amadou een politieke gevangene?’ ‘Natuurlijk niet. Politieke gevangenen zitten vast omwille van hun mening. Criminelen zitten vast omdat ze criminele feiten plegen.’ Dat hij na drie maanden nog altijd geen rechter heeft gezien, lijkt van geen tel. ‘In Niger zijn dat twee zaken die strikt gescheiden zijn’, weet hij. ‘Hier zijn geen politieke gevangenen. Dit is Rusland niet.’ Hij zegt het echt.

Pretlichtjes in meerdere ogen beginnen te branden als ik vraag hoeveel ze betaald krijgen om hier een namiddag ‘campagne te voeren’. ‘Nee hoor, wij zijn allemaal militanten van de partij van Issoufou’, klinkt het. Het zijn de woorden van iemand die de naam van de partij van zijn kandidaat zelfs niet kent. ‘Geen commentaar’, blaast president Ibrahim. Het hele zaakje houdt het midden tussen een uitverkoop van gebakken lucht en een cynische farce.

Twee aanhangers van Hama Amadou rijden voorbij een billboard van huidig president Issoufou Mahamadou, dat culturele renaissance en ontwikkeling van de regio’s belooft.
© Arne Gillis

De case-Amadou is de belangrijkste splijtzwam voor de verkiezingen van 21 februari. Vijf journalisten die kritisch berichtten over de zaak werden in de nasleep van de gebeurtenissen van 14 november gevangen genomen. Reporters Without Borders spreekt van een ‘totale schending van de persvrijheid’.

Intussen wordt het leven van de kandidaat-gevangene verder zuur gemaakt. Op de electorale meeting van 3 februari verschijnt de politie, die prompt traangas inzet tegen de verzamelde menigte. ‘Ze bevonden zich midden op de straat’, verdedigt Ibrahim de actie van de politie – lokaal simpelweg ‘elementen’ genoemd. In Afrika hoegenaamd geen zinnig argument.

Hama Amadou is niet de enige die last heeft van de lange arm van Issoufou Mahamadou. Ook op andere leden van Amadou’s MODEN-partij en de concurrerende partij MNSD-Nasarra wordt jacht gemaakt. Sinds 2014 zijn verschillende leden van deze partijen opgepakt op grond van bij wijlen absurde aanklachten: inbreuk op de staatsveiligheid, het ongrondwettelijk verzamelen en het organiseren van een bomaanslag.

Moreel piramideschema

December 2015. Op een persconferentie in de hoofdstad Niamey beweert president Issoufou Mahamadou dat er een coup tegen hem verijdeld is. Met veel vertoon verdwijnen de dertien verdachten achter de tralies. De oppositie denkt er het zijne van. Unisono klinkt het dat de coup een slinks manoeuvre is van de president om het juiste klimaat te scheppen om zijn herverkiezing te bewerkstelligen. Met de coup als bliksemafleider glijdt de aandacht automatisch weg van crucialere thema’s – in de eerste plaats de autoritaire trekken van Mahamadou zelf. Voor wie nog twijfelt: die repressie is wel degelijk hard nodig, een coup is kennelijk gauw gepleegd. Het is een moreel piramideschema dat in essentie niet zoveel verschilt van het huidige Belgische/Europese veiligheidsdiscours.

Sommigen geloven dan weer wel in de coup. De argumentatie van deze school trekt de historische lijn simpelweg door: alle verkiezingen in Niger gingen nu eenmaal gepaard met staatsgrepen.

De zaak kreeg nog een staartje met een staking van ’s lands advocaten op 11 januari. Er werd een 24-uren staking afgekondigd uit onvrede met de beslissing van de autoriteiten dat de beschuldigden van de coup niet bijgestaan mochten worden door een advocaat.

Twee mannen zoeken hun naam op de stemlijsten. Stemgerechtigden moeten verplicht hun stemkaart afhalen bij de chef du quartier.
© Arne Gillis

Corruptie

Het is het laatste bericht in een lange reeks dat Mahamadou door middel van repressie zijn greep wil verstevigen op de het politieke systeem. Maar er is meer. De schatkist van Niger mag dan een armzalige vetpot zijn, met de juiste vingers aan de knoppen is er veel mogelijk. Corruptie is een oud zeer in de Nigerese politiek. Transparancy International bedeelt het land voor 2015 met een score van 34, waarbij 0 de totale corruptie voorstelt en 100 totale transparantie.

‘Hoe kan iemand op vier jaar tijd miljardair worden. Door gewoon zijn job te doen?’

Niemand valt vrij te pleiten. Ook Hama Amadou werd als eerste minister in 2008 al gearresteerd en veroordeeld op grond van verduistering van ontwikkelingsgeld.

Een dertigtal oppositieleden beschuldigden huidig president Mahamadou onlangs van belangenvermenging. Hij zou in 2014 schimmige deals hebben gesloten met het Franse mijnbedrijf Areva en François Hollande zou daarbij als facilitator hebben opgetreden. De klacht werd onontvankelijk verklaard. De oppositie verzekerde bij monde van Bakari Saïdou dat de aanklacht ‘als een zwaard van Damocles boven het hoofd van de president zou blijven hangen’.

Waar rook is, is vuur. Daarmee is de kous alleszins af voor Boubacar. ‘Hoe kan iemand op vier jaar tijd anders miljardair worden. Door gewoon zijn job te doen?’, vraagt hij retorisch vanuit zijn winkeltje in het centrum. In dat opzicht heeft de man gelijk. Het Grondwettelijk Hof maakte in 2014 conform artikel 51 van de grondwet een proces-verbaal op waarin de persoonlijke bezittingen van de president gerangschikt staan.

Zo komen de Nigerezen te weten dat Issoufou Mahamadou beschikt over twintig bedden en vierenzestig stoelen. Daar mag hij het zich graag gemakkelijk in maken in verschillende huizen verspreid over het hele land. De president van Niger bezit drie huizen in Niamey, twee huizen in Tahoua, twee huizen in Illéla, één huis in Dan Dadji, één huis in Madaoua en één huis in Zinder. Geld op verschillende rekeningen in Niger en Frankrijk. In 2015 geeft hij exact 956.768.696 CFA aan, om en bij de anderhalf miljoen euro. Hallucinant in een land waar het merendeel van de bevolking overleeft in de rauwste omstandigheden (Belgische Technische Coöperatie: 61 procent van de Nigerezen leeft in extreme armoede. Behalve een zeer kleine extreem rijke bovenklasse is de rest is er niet veel beter aan toe).

Issoufou Mahamadou op een verkiezingsmeeting donderdag 18 februari.
© Arne Gillis

Uitsluiting

‘Denk jij dan dat er iets gaat veranderen na de verkiezingen?’, kaatst Boubacar de bal terug. Hij lacht smakelijk. ‘Afrikanen zijn in essentie eenvoudige en hartelijke mensen. Maar laat ze rieken aan het parfum van de macht en er verandert iets in hun hart.’ Hij heeft geen vertrouwen meer in de politieke kaste. ‘Democratie is hier niets meer dan een woord. In de politiek is corruptie de regel. Ik hou me er niet meer mee bezig.’

Hij is niet de enige. Op een bevolking van 17 miljoen hebben er naar schatting 7,5 miljoen de stemgerechtigde leeftijd. Van hen ging tijdens de vorige verkiezingen maar 48 procent stemmen. ‘Migratie speelt een rol’, zegt een Belgische ngo-coöperant die anoniem wenst te blijven. ‘In het droge seizoen is het zo droog dat er werkelijk niets groeit. Veel boeren gaan dan tijdelijk in buurlanden als Nigeria, Burkina Faso of Benin werken. Vanaf het terug begint te regenen, keren ze terug naar Niger.’

Maar in die 7,5 miljoen stemgerechtigden zitten nog anderhalf miljoen mensen die in het verleden uitgesloten werden van de stemgang. De reden daarvoor is dat ze geen papieren kunnen presenteren. Het zijn juridische spoken want geen enkele staat beschouwt hen als inwoner. De oorzaken van staatloosheid zijn dikwijls terug te vinden in onwetendheid. Wie opgroeit in een klein dorp in de woestijn, heeft dikwijls weinig besef dat een kind bij de overheid aangegeven moet worden. En wie zelf geen papieren heeft, kan ook zijn eigen kinderen niet aangeven. De UNHCR, vluchtelingenagentschap van de VN, hebben alvast een campagne opgezet om het probleem van staatloosheid tegen 2024 uit te roeien.

Om mensen zonder papieren toch de kans te geven te stemmen, wordt er momenteel gedebatteerd over de mogelijkheid om mensen te laten stemmen met een systeem van getuigen. Mensen zonder papieren hebben twee getuigen nodig om een geldige stem uit te brengen. Het valt nog te bezien welk effect deze ingreep zal hebben op de stemgang.

Dan zijn er nog de fouten op de kieslijsten. ‘Die lijsten staan vol fouten’, beweert de Belgische ngo-coöperant. ‘Ergens is dat begrijpelijk. Veel mensen hebben hier dezelfde naam, veel mensen weten niet precies hoe ze die naam moeten schrijven, veel mensen blijken bovendien geboren te zijn op 1 januari, …’ Het zorgt voor een administratieve knoeiboel waar heelder groepen mensen tegelijk tussen de mazen van het net glippen.

Er zijn ook geruchten van fraude op de kieslijsten. Omar vermoedt dat hij er slachtoffer van is geworden. Net als iedereen die wil gaan stemmen, trok hij naar de chef de quartier om zijn kiezerskaart af te halen. Ze bleek er niet tussen te zitten. ‘Iemand heeft mijn kaart gekocht’, beweert hij. ‘Het zijn de mensen van Issoufou. Ze zijn de boel aan het bedotten.’ Hij noemt de bedragen die circuleren voor een kiezerskaart: 10.000 CFA. 

De chef de quartier is een traditionele chef die geen politieke macht heeft. Hij functioneert meer als een lokaal aanspreekpunt en kan gebruikt worden als brug tussen de mensen van de wijk en de overheid. Zo is hij ook belast met het verdelen van de kieskaarten.

In een vervallen huis in de wijk Riad van Niamey houdt de plaatselijke chef de quartier kantoor. Zes inwoners van de wijk zitten op de grond door ellenlange lijsten te ploegen, op zoek naar hun naam. Wie zijn naam gevonden heeft, krijgt zijn kieskaart. De chef fronst zijn wenkbrauwen op de vraag of alles volgens het boekje verloopt. ‘Natuurlijk. Als de kieskaarten hier niet zijn, zitten ze bij mij thuis achter slot en grendel.’ Of iedereen zijn naam vindt op de lijsten? ‘Het gebeurt dat iemand er niet op staat. Maar dat wil zeggen dat zijn naam in een andere wijk, bij een andere chef wel zal verschijnen.’ Er is tot nu toe effectief nog geen bewijs gevonden van moedwillige fraude, maar erg waterdicht lijkt het systeem met de kieslijsten niet. Na een uur zitten er nog vijf van de zes inwoners op de grond naar hun naam te zoeken.

Aanhangers van Hama Amadou voeren campagne op de straten van Niamey, Niger.
© Arne Gillis

Ontwikkelingssamenwerking

‘Niger… het is hier niet bepaald ontwikkeld’, besluit Kabo bedachtzaam. Hij komt uit Burkina Faso en werkt tijdelijk in Niamey als geluidstechnieker voor de campagne van Mahamadou. Het klinkt vreemd uit de mond van iemand afkomstig uit een land dat op de 183^e plaats staat op de HDI-lijst – slechts vijf plaatsen boven Niger.

Voor een stuk toont het de relativiteit van dergelijke lijstjes aan, maar desondanks heeft Kabo gelijk. Wie met de bus van Ouagadougou naar Niamey reist, merkt inderdaad een verschil. Het begint aan de grens. Terwijl de Burkinese militairen nog de tijd nemen om enkele plaisanteries uit te wisselen, doen de Nigerese elementen godganse dagen niets anders dan het heffen van ‘vreemdelingentaks’. Tweeduizend CFA en wie al te hard aandringt op een reçu krijgt bedreigingen en nog eens vierduizend extra in de maag gesplitst. Het sporadische schooiertje van Ouagadougou verandert even verderop in hordes kinderen die met glazige ogen en half opgestoken handen dwars door je heen lijken te kijken. In hun ogen is niets meer te lezen.

Het lijkt erop dat ngo’s dweilen met de kraan open in dit kurkdroge Sahelland.

Een jongetje van rond de tien is wel nog helder van geest. Hij stelt op een aftands stootkarretje een geestelijk verknipte vrouw tentoon in de hoop op een grotere portie tastbaar medelijden. Van meer wanhoop kan een businessplan niet getuigen. De grote hoeveelheid elementen die met indrukwekkende arrogantie de boel in de gaten houden geven de scène een ongemeen cynisch randje. Ze zijn het gezicht van een staat die op z’n zachtst gezicht morsig omspringt met mensenlevens. De kindersterfte is nergens ter wereld hoger dan in Niger, nipt één op de acht van zijn vrouwelijke onderdanen is gealfabetiseerd. Issoufou Mahamadou maken ze de pis niet lauw.

‘Ik geef het op. Er is geen hoop’, zou zelfs menig ngo-coöperant met een beter hart durven denken. Wie heeft het lef om ze ongelijk te geven? De riemen uit het spreekwoord zijn in het geval van Niger kennelijk niets meer dan half verrotte tandenstokers. Toch is België al sinds 1970 onafgebroken een partner van Niger in de ontwikkeling van het land. De vraag rijst hoe het komt dat met de centen de vooruitgang niet meekomt.

Structurele factoren liggen aan de oorzaak. De klimaatverandering zorgt ervoor dat de regengrens elk jaar naar het zuiden opschuift. Het land dat boven de grens komt te liggen, wordt woestijn. Dit heeft dan weer gevolgen voor de voedselvoorziening, en werkt migratie in de hand.

Het land kent daarnaast het hoogste geboortecijfer ter wereld. Een Nigerese vrouw zet gemiddeld volgens cijfers van de BTC niet minder dan negen kinderen op de wereld. Dit zorgt ervoor dat alle inspanningen op gebied van onderwijs en gezondheidszorg binnen een extreem kort verloop van tijd door de demografische feiten achterhaald zijn. Het is een extra factor in de ontwikkelingssamenwerking waar rekening mee moet worden gehouden: projecten moeten letterlijk ‘op de groei’ uitgetekend worden.

Op ruwweg één pick-up van de vijf in het straatbeeld van Niamey staan logo’s van internationale ngo’s. Het lijkt erop dat ze dweilen met de kraan open in het kurkdroge Sahelland.

De verkiezingen vinden plaats op 21 februari, met een mogelijke run-off op 20 maart. Vijftien kandidaten zijn in de running voor het hoogste ambt.