Mensenrechten en illusie van controle

Jon Elster merkte eens op dat gezonde mensen niet alleen bereid zijn om tot de actie over te gaan, deze bereidheid tot actie berust deels ook op de illusie dat ze ook effectief iets kunnen veranderen: de illusie van controle. Daarvoor moet soms wat realistisch inschattingsvermogen wijken.  Alleen depressieve mensen zouden hun effectieve mogelijkheden veel realistischer inschatten, aldus Elster, en dus ‘om een situatie juist in te schatten moet je in een depressie verzinken’. Maar natuurlijk ‘zijn depressieve mensen niet gemotiveerd om wat dan ook te doen’ en vervallen we in een ander probleem.

Zou dit ook toepasbaar zijn op landen, of continenten?

Neem nu Europa, dat zichzelf zo graag ziet als de bakermat van de moderniteit, zelfs een “superieure” samenleving die ook al eens klaar wil staan om dat model uit te dragen naar de rest van de wereld. Op 10 december 1948 waren we daarom de gastheer van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, in Parijs, om er de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens af te kondigen.

De preambule van de tekst geeft de ambitie ervan weer, daarin wordt “DEZE UNIVERSELE VERKLARING VAN DE MENSENRECHTEN” omschreven als “het gemeenschappelijk door alle volkeren en alle naties te bereiken ideaal”. De tekst dateert van een tijd waarin men nog hoofdletters gebruikte om bepaalde woorden in een tekst kracht bij te zetten. Op 10 december 1948 was dat dus, op het moment dat vele van deze “volkeren en naties” nog steeds door een aantal Europese landen koloniseerd werden. Europa was dus duidelijk niet depressief op dat moment: het bruiste van ambitie en engagement, maar het werd evenmin geplaagd door erg veel realisme en zelf-kennis.

Vluchtelingen

69 jaar en één dag na deze heuglijke gebeurtenis publiceerde Amnesty International zijn rapport over de Europese betrokkenheid bij het lot van de vluchtelingen en migranten richting Europa in Libië.

We kunnen toch maar beter voorzichtig zijn als we het mensenrechtenverdrag boven halen als het erom gaat anderen de les te spellen.

Het rapport vertelt de recente geschiedenis van de huidige vluchtelingencrisis, het documenteert verschillende menselijke smokkelroutes van Sub-Sahara Afrika tot aan de Middellandse Zee en, pagina na pagina, wijst het op de betrokkenheid van Europese organisaties in praktijken van slavernij, gedwongen prostitutie, uitbuiting, mishandeling en marteling. Maar opnieuw: we liggen er niet meteen wakker van.

Precies op dat moment slagen we erin om onze aandacht te richten op andere zaken. Ons antwoord op de eerste CNN-beelden van slavenmarkten was om meer in te zetten op monitoring van Libische detentiecentra. Hoewel het rapport van Amnesty duidelijk de ineffectiviteit van dergelijke maatregelen aantoont.

Het Rapport van Amnesty staat trouwens niet alleen, het Nederlandse Clingendael instituut publiceerde enige tijd voordien een rapport waarin ze uitvoerig documenteert hoe het Europese migratiebeleid, én het Europese ontwikkelingsbeleid voor de Sahelregio migratie binnen deze regio de facto criminaliseert en ten langen leste meer migranten overtuigt om naar Europa te komen. Precies het omgekeerde van wat men beoogde.

De illusie van controle: Europa lijdt aan alles behalve een depressie.

Ik begrijp het wel, mijn vergelijking loopt mank, landen zijn geen mensen en continenten evenmin. Maar toch. Landen worden geleid door mensen en het is een wezenskenmerk van hun politieke bestaan dat ze tot op het bitter einde doen alsof ze de situatie meester zijn. Illusoir denken is een onvermijdelijke component van politieke psychologie.

De vraag is echter wat dit betekent voor het groeipotentieel van het universele karakter van de mensenrechten.

Op de eerste plaats, zou ik denken, moeten we oppassen om de 70^e verjaardag van de mensen over 288 dagen te vieren als een verwezenlijking: De mensenrechten blijven een “te bereiken ideaal”, niet meer, niet minder.

Op de tweede plaats kunnen we toch maar beter voorzichtig zijn als we het mensenrechtenverdrag boven halen als het erom gaat anderen de les te spellen. Het gaat zeker niet alleen om anderen. Het mensenrechtenverdrag gaat ook over ons en het moet ook over ons blijven gaan.

Ten derde schrijf ik ook best “het moet eerst over ons gaan”. Laat dàt de eerste betekenis zijn van universaliteit. Die extra aandacht voor onszelf is wellicht nodig om te compenseren voor onze zelfgenoegzame blik.