De digitale dictator van Brazilië

De Braziliaanse president Jair Bolsonaro presteerde begin oktober onverwachts goed bij de eerste ronde van de presidentsverkiezingen. Een van Bolsonaro’s cruciale wapens daarbij is zijn wijdverbreide digitale netwerk, waarin een hoofdrol weggelegd is voor nepnieuws en propaganda. WhatsApp-spraakberichtjes, onechte filmpjes, miljoenen volgers op sociale media: ‘Het is heel geraffineerd wat Bolsonaro doet.’

‘Ik zit te kijken naar een nachtmerrie’, appte Carole op zondagavond 2 oktober terwijl op televisie de resultaten van de Braziliaanse verkiezingen binnendruppelden. Maandenlang hadden de peilingen geroepen dat oud-president Lula — voluit Luiz Inácio Lula da Silva — een ruime voorsprong zou behalen en dat het politieke einde van de huidige president Bolsonaro nabij was. Niets bleek minder waar.

Bij het begin van de avond nam Bolsonaro brutaal de leiding. Het zou tot bijna middernacht duren voordat Lula, met dank aan het noordoosten van het land, de uitslag in zijn voordeel wist te keren: 48% voor hem, 43% voor Bolsonaro. De overige 9% van de stemmen ging naar een handvol bij voorbaat kansloze kandidaten.

Zelfs als Lula wint, heeft hij al verloren. Bolsonaro heeft flink wat zetels in het parlement gewonnen.

Omdat geen van de kandidaten meer dan 50% van de stemmen behaalde, moet een tweede ronde tussen Lula en Bolsonaro op 30 oktober uitsluitsel bieden.

Maar zelfs als Lula wint, heeft hij al bij voorbaat verloren. In de eerste ronde hebben de Brazilianen ook voor alle 513 parlementszetels en 27 van de 81 senaatzetels gestemd. En daarbij won Bolsonaro flink. Als Lula verkozen zou worden, zal hij voor elk besluit moeten vechten met een oerconservatieve volksvertegenwoordiging in het parlement en de senaat.

‘De Liberale Partij (van Bolsonaro, red.) is nu in beide kamers de grootste’, appte een Nederlandse boekhouder de dag na de verkiezingen. ‘Dat wordt lekker regeren voor Lula’, klonk het met leedvermaak. Hij was niet de enige enthousiasteling in mijn Nederlandse appgroepje. ‘Ik moet zeggen dat ik opgelucht ben’, schreef een consulent. ‘Brazilianen zijn toch wel een conservatief volk… gelukkig.’

Carole was wat minder opgetogen. ‘I need a drink’, stuurde ze me maandagmiddag in een bericht. En dus zaten we een paar uur later in een café met een emmer ijs en drie grote flessen bier. Buiten regende het. Binnen ging het maar over één ding: Bolsonaro.

‘Ik ben sprakeloos’, zei Carole. ‘Een half miljoen mensen zijn overleden aan covid. De Amazone staat in brand. Hoe kan iemand in godsnaam nog op Bolsonaro stemmen?’ Carole is kunstenares en geeft les. Die twee sectoren, kunst en onderwijs, hebben het onder president Bolsonaro zwaar te verduren.

Toch Bolsonaro

Vier jaar geleden keek ik samen met Carole en een tiental anderen bij haar thuis naar de tweede verkiezingsronde. De verwachtingen waren toen niet al te hooggespannen. Bolsonaro had de eerste ronde gewonnen en de kans dat zijn rivaal, Lula’s rechterhand Fernando Haddad, het tij nog kon keren, was minimaal.

Na de winst van Bolsonaro hing er een sfeer van verslagenheid. Nu heerst er vooral ontreddering. Toen was Bolsonaro nog een relatieve nieuwkomer, maar nu heeft iedereen kunnen zien waartoe de man in staat is. Covid deed hij af als een griepje. De klimaatverandering als een links complot. Het Amazoneregenwoud opende hij voor mijnbouw en veeboeren. Hij dreigt geregeld met een staatsgreep. En toch stemden 51 miljoen Brazilianen op Bolsonaro.

Voor Carole gaat het om meer dan politiek. Voor haar is het ook persoonlijk. Haar ouders stemmen namelijk op Bolsonaro. En dat terwijl hun zoon homo is en Bolsonaro ooit zei dat hij liever een homoseksuele zoon ‘in de kist’ dan ‘uit de kast’ zou hebben. Bij haar ouders vermijdt Carole het onderwerp politiek zo veel mogelijk.

Ik ken Caroles ouders. Hartstikke leuke mensen. Hun hele leven hard gewerkt, nu genietend van een welverdiend pensioen. Zij hebben geen enkele moeite met het feit dat hun zoon homo is. Diens man vinden ze een lieverd. Tijdens de covidcrisis droegen ze gewoon een mondkapje en de ontbossing in de Amazone zien ze ook liever niet dan wel. En toch die stem voor Bolsonaro. Hoe kan dat?

‘Mijn ouders krijgen via WhatsApp dagelijks een ongelooflijke stroom van nepnieuws en propaganda binnen.’

‘Voor mijn vader is Lula een crimineel’, zegt Carole. ‘Hij is drie keer veroordeeld.’ Zeven maanden voor de verkiezingen van 2018 werd Lula inderdaad veroordeeld tot twaalf jaar cel, wegens een appartement dat een bouwbedrijf hem zou hebben geschonken in ruil voor overheidscontracten. Om die reden nam Lula in 2018 niet deel aan de verkiezingen. Maar op 7 november 2021 sprak het Braziliaanse Hooggerechtshof (STJ) hem vrij.

Die uiteindelijke vrijspraak doet er niet toe voor Caroles ouders. ‘Mijn vader stemt niet op een “crimineel”, zegt hij.’

Nepnieuws via WhatsApp

‘De ware reden dat mijn ouders voor Bolsonaro stemmen is “fake news”’, zei Carole. ‘Zij krijgen via WhatsApp dagelijks een ongelooflijke stroom van nepnieuws en propaganda binnen. Het is echt heel geraffineerd wat Bolsonaro doet.’

De rest van de week stuurt Carole me een hele rist tekstberichten en filmpjes op TikTok, Kwai en YouTube, die ze de laatste maanden niet alleen van haar ouders maar ook – ongevraagd – van een buurvrouw ontving. Allemaal komen ze met de melding ‘forwarded many times’, ‘al vele malen doorgestuurd’.

Het meest schokkende filmpje toont Damares Alves, een pastoor en voormalig minister onder Bolsonaro. Ze vertelt een evangelische kerk in geuren en kleuren hoe de regering-Bolsonaro een pedofilienetwerk zou hebben opgerold. Maar: de politie weet nergens van.

Veel slimmer is een filmpje van een zekere Lilita Ramalho. In wat oogt als een professionele tv-talkshow waarschuwt zij iedereen met een spaarrekening, een pensioen, een eigen huis of bedrijf waakzaam te zijn. ‘Het staat in de statuten van de PT (de Arbeiderspartij van Bolsonaro’s tegenkandidaat Lula, red.),’ aldus Ramalho, ‘Lula gaat uw geld opeten.’

Een andere dame, opnieuw in de setting van een talkshow, stelt dat ze niet vóór Bolsonaro is. Maar terwijl de camera langzaam inzoomt, vertelt ze dat de verkiezingen geen kwestie van ‘pro-Bolsonaro’ maar van ‘anti-Lula’ zijn, gezien wat zij het gevaar van een “communistische regering die dictaturen steunt” noemt.

Bolsonaro is ‘Gods uitverkorene’ die “de communistische dreiging” een halt moet toeroepen, zo preekt een filmpje van het oerkatholieke Centro Dom Bosco. Elders legt een studentikoze jongeman uit hoe Lula’s Arbeiderspartij (PT) staatscensuur zou willen introduceren en drugshandel en abortus zou willen legaliseren.

Tv-zender CNN Brasil moet bijna dagelijks zijn uiterste best doen om de filmpjes die aan haar toegeschreven worden, te ontkrachten. Nee, CNN heeft nooit bericht dat Poetin stopt met kunstmest leveren als Lula president wordt. En het door bijna 6 miljoen mensen bekeken filmpje van gevangenen die Lula zouden toezingen? Dat is van 2016 en had niets met Lula vandoen.

‘Elke ochtend krijg ik een selectie met tientallen van dat soort filmpjes’, zegt een medewerkster van Kwai Brasil, die vraagt om anoniem te blijven. Kwai is een TikTok-achtig videoplatform dat in Brazilië en andere Latijns-Amerikaanse landen opmars maakt. ‘Zowel Lula als Bolsonaro maakt veel gebruik van videoplatforms. Niet alleen omdat filmpjes goedkoper zijn, maar vooral ook omdat ze makkelijk zijn te delen via WhatsApp of Telegram.’

‘Lula heeft nu de steun van Andre Janones, een parlementslid met veel volgers dat ook misleidende informatie plaatst’, vervolgt ze. ‘Maar Bolsonaro is veel erger wanneer het gaat om nepnieuws en complottheorieën. Het is krankzinnig.’

Persoonsdata te koop

De grote vraag blijft hoe Bolsonaro het voor elkaar kreeg om bij de presidentverkiezingen een gevestigde partij als de PT te verslaan. Dat Lula in 2018 achter de tralies zat, hielp de PT natuurlijk niet — al werd hij nadien dus vrijgesproken. Bolsonaro, ex-legerkapitein, had 18 jaar lang vrij anoniem in het parlement gezeten. Hij kwam weleens in het nieuws na weer een boude uitspraak, maar buiten Rio de Janeiro kende niemand hem.

Met behulp van de reguliere media zou dat ook nooit veranderd zijn. In Brazilië krijgen presidentiële kandidaten zendtijd op basis van het aantal zetels dat ze hebben. Als veredelde eenmansfractie kreeg Bolsonaro die dus nauwelijks. Daarom ging hij al vroeg voluit digitaal.

Hij beschikt over een zeer professioneel, deels illegaal netwerk om kiezers te beïnvloeden, zo onthulde de Braziliaanse journaliste Patricia Campos Mello op 18 oktober 2018. Braziliaanse bedrijven sponsorden Bolsonaro door WhatsApp-pakketten met duizenden boodschappen gericht tegen de PT te kopen. Kostprijs: zo’n 2,5 miljoen euro per pakket.

De berichten werden verstuurd via de miljoenen volgers van Bolsonaro en zijn zonen Carlos, Eduardo en Flavio, maar ook rechtstreeks naar stemgerechtigden. Mello ontdekte dat daarvoor persoonlijke gegevens zoals sociaal verzekeringsnummers, geboortedata en telefoonnummers gekocht werden van reclamebureaus. Het voornaamste doelwit waren oudere, tussen 1932 en 1953 geboren kiezers.

Een WhatsApp-spraakbericht van een onbekend nummer: ‘Alex, hoe gaat het? Dit is Jair Bolsonaro. Ik zie dat je een hart voor Brazilië hebt.’

Mello’s onthullingen werden haar niet in dank afgenomen. Ze werd bedreigd. De krant waarvoor ze werkte, Estado de São Paulo, ontving duizenden klachten en zag zich genoodzaakt een bodyguard voor de journaliste in te huren.

‘Ik ben meer dan 25 jaar journaliste en heb bericht over conflicten in de hele wereld’, zei Mello toen ze in 2019 de International Press Freedom Award overhandigd kreeg. ‘In Libië, Syrië, Irak en Afghanistan. Ik heb nooit een lijfwacht gehad. Maar toen ik vorig jaar de verkiezingen in mijn eigen woonplaats São Paulo versloeg, had ik een lijfwacht nodig.’

De campagne van zoon Carlos en zijn haatkabinet

Maar Bolsonaro’s gebruik van digitale media gaat veel verder terug dan 2018.

In augustus publiceerde het maandblad Piaui een hoofdstuk van Consuelo Dieguez’ pas verschenen boek Het Ei van de Slang, over nieuw rechts en bolsonarisme in Brazilië. Daarin beschrijft ze hoe Alex Melo, een zakenman in de noordoostelijke deelstaat Ceara, in 2015 via WhatsApp een spraakbericht ontving van een hem onbekend nummer.

‘Alex, hoe gaat het?’, klonk het. ‘Dit is Jair Bolsonaro. Ik ken je van de [WhatsApp-]groepen. Ik heb drie van je audio’s hier. Ik zie dat je een hart voor Brazilië hebt. Net als ik. (…) Wij zijn aan het bouwen. Ik zie een mogelijkheid voor verandering in 2018. Ik wil president worden. Ik kan er nu niet meer over zeggen (…). Dit is geen grap. Laat ons vechten. Ik blijf naar je luisteren. En wellicht ontmoeten we elkaar ooit.’

Melo wist niet wat hem overkwam. Een parlementslid en presidentieel kandidaat uit Rio die de moeite nam hem toe te spreken?! Het werkte. Melo ging campagne voeren.

Volgens Dieguez namen Bolsonaro en zijn team indertijd deel aan zo’n 400 rechtse WhatsAppgroepen. Elk daarvan had een honderdtal leden, goed dus voor in totaal zo’n 40.000 mensen. Dit was de basis van Bolsonaro’s succes.

Met dank aan zoon Carlos. Na precies honderd dagen op het presidentiële rode pluche gaf Bolsonaro in april 2019 een interview met de hem welgezinde tv-zender Jovem Pan. Daarin stelde hij dat Carlos het brein was achter de mediacampagne die hem aan de verkiezingswinst hielp.

Na de verkiezingen verhuisde Carlos met zijn team naar het presidentieel paleis in de hoofdstad Brasilia. Zijn team kreeg de bijnaam ‘het haatkabinet’. In februari van dit jaar diende de federale politie een klacht bij het Hooggerechtshof (STJ) in tegen Carlos en diens virtuele militie wegens ‘het verspreiden van valse en lasterlijke informatie’.

Bijzondere rol voor Telegram?

‘In 2018 werd duidelijk dat Bolsonaro over een uitgebreid digitaal netwerk beschikte, terwijl de PT nog heel traditioneel campagne voerde’, zegt Heloisa Massaro, directeur van InternetLab, een wetenschappelijke denktank op het gebied van recht en technologie. ‘Het was de voornaamste reden voor de verrassende winst van Bolsonaro. Dat is nu wel veranderd, maar de PT loop nog steeds ver achter.’

Volgens haar hebben alle digitale media een bepaald publiek en een bepaalde functie, maar vooral Telegram lijkt een bijzondere rol te spelen. ‘Ons onderzoek is nog gaande, maar de hypothese is dat onderwereld en bovenwereld van het bolsonarisme elkaar daar ontmoeten’, duidt ze.

Vorige week had Bolsonaro 1,7 miljoen volgers op Telegram. Lula had er op datzelfde moment minder dan 100.000.

Massaal gevolgde man

Op 1 mei 2022 stond Jair Bolsonaro in de top vijf van meest gevolgde wereldleiders op alle digitale platformen, met uitzondering van Twitter. Hij had 14,6 miljoen volgers op Facebook, 19,7 miljoen op Instagram, 3,6 miljoen op YouTube, 1,4 miljoen op TikTok en 1,3 miljoen op Telegram. Dat laatste aantal was vorige week (op 20 oktober) alweer gegroeid tot 1,7 miljoen, terwijl Lula er minder dan 100.000 had.

Een post van Bolsonaro (rechts in beeld) tijdens zijn verkiezingscampagne vorige week. De tekst bij de foto is gericht tegen de andere presidentskandidaat, Lula, ofwel ‘de kandidaat van de georganiseerde misdaad’ die ‘alles al in handen heeft gegeven van groepen en politieke partijen in ruil voor steun’ (sic). Alleen al deze post kreeg 844.618 likes:

Het gaat op de sociale platforms niet alleen om Bolsonaro zelf. Zijn zonen hebben ieder ook miljoenen volgers. En dan is er een heel netwerk van fans, influencers, journalisten en – door de Verenigde Staten gesponsorde – vrijemarktdenktanks die aan de lopende band berichten plaatsen en doorsturen.

Het gevolg is dat Brazilië uit twee vaten lijkt te bestaan die niet langer met elkaar communiceren. Het ene is groen en geel, de kleuren van de nationale vlag, het andere heeft het rood van de Arbeiderspartij. Het ene won bij de verkiezingen het zuiden en (noord)westen van het land, het andere het (noord)oosten. Het ene is wit van huidskleur en luistert naar sertanejo (Braziliaanse countrymuziek), het andere is gekleurd en luistert naar samba. Sociale media reduceren de wereld tot een binaire werkelijkheid.

‘Ik denk niet dat enkel sociale media schuld hebben aan de verdeeldheid’, zei Massaro. ‘Het gaat dieper dan dat. Sommige verhaallijnen bestaan al heel lang. Die van de “communistische dreiging”, bijvoorbeeld, en van de christelijke moraal. Bolsonaro tapt in dat soort oude angsten en overtuigingen en presenteert zich als een ouderwetse held in de strijd van goed tegen kwaad.’

De Grote Bolsonaro-show

Recent nog, op 7 september, vierde Brazilië 200 jaar onafhankelijkheid. Die gelegenheid greep Bolsonaro aan om vooral zichzelf in de schijnwerpers te zetten. In Brasilia woonde hij een militaire parade bij en in Rio een show van de luchtmacht.

In São Paulo kleurden honderdduizenden Bolsonaro-supporters de Avenida Paulista geel en groen. Leuzen en spandoeken weerspiegelden de thema’s van Bolsonaro’s verkiezingscampagne.

Allereerst was de “sterke man”: van het Marvel Comics-personage The Punisher tot een enorme opblaaspop van een cowboy te paard.

Daarnaast waren er ook verwijzingen naar “het communistische gevaar”. Die kwamen al dan niet in de vorm van de cultuurmarxisme-complottheorie: het idee dat sectoren als onderwijs, media en rechtspraak gekaapt zouden zijn door politiek links. In het verlengde daarvan ligt de roep van bolsonaristen om het hooggerechtshof af te zetten, indien nodig met militair ingrijpen.

En tot slot was er het thema van het christendom. De evangelisten waren sterk vertegenwoordigd op de Avenida Paulista. Met enige regelmaat schalde er een gebed door de luidsprekers. Een van de slogans van het bolsonarisme is ‘Deus, Patría é Família’: God, Vaderland en Familie. Dat is niet geheel toevallig. Het was in de jaren 1930 ook de slogan van de Ação Integralista Brasileira (AIB), een door Mussolini geïnspireerde fascistische partij.

De meeste aanwezigen zijn geen fascisten. Zij hebben het beste met Brazilië voor en geloven dat Bolsonaro de man voor de toekomst is.

Hoewel Bolsonaro zeker fascistische trekjes heeft, is het te makkelijk om zijn aanhang in zijn geheel als fascistisch af te doen. Zoals Caroles ouders geen fascisten zijn, zo waren de meeste aanwezigen in São Paulo op 7 september dat niet. Zij hadden het beste met Brazilië voor. Zij geloven, al dan niet gehersenspoeld door nepnieuws, propaganda of de Kerk, dat Bolsonaro de man voor de toekomst is.

En het zou zomaar kunnen dat zij hun zin krijgen. Had Lula op 2 oktober nog een voorsprong van 4%, op 19 oktober was volgens de peilingen de stand gelijk. Carole vreest het ergste. ‘Mijn ouders zijn van Italiaanse komaf’, zei ze. ‘Ik heb een afspraak bij het consulaat voor een paspoort. Als Bolsonaro nog eens vier jaar terugkomt, vertrek ik.’