De genderdorpen in Congo

In 2016 stelden de EDS-militanten van Lubumbashi zich steeds meer vragen over de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen. In de basisstructuren van EDS, de volksgezondheidscomités en dynamieken, verankerd in de volkswijken van Lubumbashi, bleven vrouwen nog steeds afwezig in het publieke debat. Kortom, de militanten van EDS vonden dat het hoog tijd was voor het empoweren van vrouwen binnen de gemeenschap.

Lubumbashi van mijnstad naar landbouwstad

Lubumbashi staat bekend als de Gécamines-stad, het grootste en oudste mijnbedrijf van de Democratische Republiek van Congo. Tot 1990 was de Gécamines goed voor een derde van de inkomsten van de staatskas. Door de Congolese burgeroorlogen eind jaren negentig en begin tweeduizend stortte de industriële mijnbouw in.

De verkoop van heel wat mijnconcessies aan derden leidde quasi tot een faissillement van de Gécamines. De inkrimping van de activiteiten van de Gécamines heeft een enorme impact gehad op het economische leven én vooral ook de rol van vrouwen. De hoge werkloosheid van de mijnwerkers, voornamelijk mannen, dwong steeds meer vrouwen richting de tweede grootste economische troef van Lubumbashi, met name de informele landbouwactiviteiten.

‘Vrouwen werden de economische pilaren van de huishoudens in de volkswijken en dit zorgde ervoor dat hun ondergeschikte positie steeds meer begon te knellen’

Steeds meer vrouwen werden de economische pilaren van de huishoudens in de volkswijken en dit zorgde ervoor dat de ondergeschikte positie van de vrouwen steeds meer begon te knellen in de sociale verhoudingen tussen man en vrouw in Lubumbashi.

De militanten van de antenne Katanga van onze partner EDS stelden zich kritische vragen over de rol van de vrouw in de Congolese huishoudens. Deze vragen startten eerst bij de vrouwelijke militanten. Ze stelden zich onder andere vragen over het feit dat vrouwen minder spreekrecht hebben ten aanzien van mannen.

Ze stelden vast dat ongelijkheid tussen man en vrouw een constante was in de directe omgeving, zowel thuis als op het werk en besloten dit aan te pakken. In een grootstad als Lubumbashi was dit niet vanzelfsprekend. De unanimiteit van een stad als Lubumbashi maakte het collectief aankaarten van genderongelijkheid tot een heuse uitdaging.

Safe space

De antenne Katanga besloot te beginnen met een eerste reflectie over hun eigen thuis- en werksituaties. Samen met genderexpert Kat Françoise van de Universiteit van Lubumbashi gingen ze aan de slag om na te gaan waar de ongelijkheid tussen man en vrouw precies vorm kreeg en hoe ze een veilige plek konden creëren voor de inwoners van de volkswijken in Lubumbashi om genderongelijkheid in de gemeenschap aan te kaarten.

Het eerste genderdorp was algauw geboren. Mami Meta van het eerste genderdorp getuigt : « We herinneren ons nog dat de vormingsverantwoordelijke zei : ‘Begin nu maar met het creëren van alle naties van de genderonderdanen’. Een grap die ons aan het lachen bracht, maar ook een inspirirend idee dat initiatief opwekte. Iedereen was enthousiast om genderdorpen te ontwikkelen. Dit keer met als doel te militeren voor gendergelijkheid en om vrouwen te empoweren ».

Na deze eerste onthullingen startte de antenne Katanga de grootschalige campagne ‘Genderdorpen’, om alle bestaande structuren van onze partner EDS gendergevoelig te maken. Te beginnen bij de volksgezondheidscomités, jongeren- en vrouwendynamieken om te eindigen bij alle lidorganisaties die deelnemen aan de mobilisatie-activiteiten van EDS in de volkswijken.

Betrokkenheid centraal

De eerste uitdaging om de inwoners van de volkswijken mee te krijgen in het genderverhaal was om hen betrokken te krijgen. In september 2016 startte de antenne Katanga met sociale enquêtes om na te gaan wat de dieperliggende oorzaken en uitingen van genderongelijkheid waren in de volkswijken. Ze ondervroegen 1175 mensen, waarvan 629 vrouwen en 546 mannen in vijf van de zeven gemeentes van Lubumbashi:

De steekproef maakte een analyse mogelijk van genderongelijkheid in Lubumbashi en de enquêteurs stootten vooral op de concrete discriminatie in de volkswijken. Zo stelden ze vast dat jongens vaak voorrang krijgen op scholing in de gezinnen. Dat vrouwen minder competenties krijgen aangeleerd in de gezinnen. Dat vrouwen veeleer huishoudelijke taken toebedeeld krijgen. Dat vrouwen minder zeggenschap hebben ten aanzien van mannen en minder beslissingsrecht krijgen op het werk. Dat weinig vrouwen verantwoordelijke en beslissende functies innemen.

Eén van de meest onthullende vaststellingen is dat vrouwen net als mannen overtuigd zijn van de inferieure rol van vrouwen. Heel wat vrouwen onderschatten zichzelf en geloofden dat mannen meer rechten hebben, omdat zij meer capaciteiten hebben. Aan de basis van alle discriminerende praktijken liggen hoofdzakelijk culturele, religieuze overtuigingen en de vooroordelen die voortkomen uit traditionele gewoontes binnen de gemeenschappen.

‘Heel wat vrouwen onderschatten zichzelf en geloofden dat mannen meer rechten hebben, omdat zij meer capaciteiten hebben’

Duidelijk werd dat de letterlijke interpretatie van de bijbel, waaruit blijkt dat de vrouw ondergeschikt dient te zijn aan de man, een nefast effect heeft op het bewustzijn van vrouwen en mannen. Meer dan een tiental bijbelcitaten schetsen een vrouwonvriendelijk beeld en worden letterlijk overgenomen in het collectief bewustzijn van de gemeenschap. Zo worden vrouwen gezien als eigendom van mannen, is vreemdgaan sociaal aanvaardbaar voor mannen en niet voor vrouwen, worden alleenstaande moeders als zelfzuchtige vrouwen bekeken en zijn er meerdere voorbeelden die steeds de onderdanigheid van de vrouw als voorwaarde voor een goed huwelijk naar voor schuiven.

In januari 2017 startte een aantal workshops om mensen uit de gemeenschap op te leiden tot trekkers van de genderdorpen. De belangrijkse workshop van 13 juli 2017 stond in het teken van het officieel engagement tot de oprichting van genderdorpen in de volkswijken van Lubumbashi. Een volgende stap na de enquêtes was immers de sensibilisering rond de resultaten van deze enquête.

De uitdaging werd om zoveel mogelijk genderdorpen in het leven te roepen, waar alle leden zich gelijkwaardig betrokken voelden en elkaar zouden verder helpen in het doorbreken van bepaalde vooroordelen, taboes en het bespreekbaar maken van rituele culturele en religieuze overtuigingen. De maanden die volgden in de zomer van 2017 werden volledig geweid aan het verspreiden van de resultaten van de enquêtes middels deur-aan-deur-sensibilisering en ludieke theateractie.

Mama Wa Usafi

Om vrouwen die zichzelf minderwaardig voelen, beter te betrekken werd een deelcampagne opgericht in het kader van het recht op gezondheid. De bedoeling was met ondernemende collectieve straatveegacties vrouwen een actieve rol en taak te geven in de gemeenschap om hun eigenwaarde te verhogen, de genderdorpen zichtbaar te maken en de mensen te mobiliseren voor het recht op gezondheid én gendergelijkheid.

De ironie wil dat vrouwen samen op straat kwamen voor schoonveegacties, traditionele acties voor openbare reinheid, die de gemeenschappen lokaal doen om hun volkswijken proper te houden. Deze straatveegacties werden algauw vehikels voor de genderdorpen, omdat de trekkende krachten achter deze acties de “mamans” van de huishoudens zijn. Vandaar de titel “Maman Wa Usafi” voor deze campagne, wat letterlijk vertaald “Moeder van de properheid” betekent.

Met deze slogan wilden de partners de vrouw een centrale plaats geven in de campagne en de rol van de moeder naar waarde laten schatten binnen de gemeenschap. De campagne verwijst in de eerste plaats naar de families en de kracht van vrouwen binnen de huishoudens, maar wil ook de zeggenschap van vrouwen vergroten en de kracht van vrouwen binnen de volkswijken, de steden en het land in de kijker zetten.

Vrouwen zijn immers trekkende krachten van verandering, nemen positie in en nemen cruciale beslissingen voor en met de gemeenschap. De straatveegacties blijven een belangrijke troef voor de bewogenheid op lokaal niveau, te beginnen bij de huishoudens en nadien de volkswijken en verder uitbreiden van de genderdorpen in en rond Lubumbashi.

Verandering van onderuit

Het resultaat is zichtbaar op het terrein: mannen verdedigen zichtbaar vrouwen die opkomen voor hun ideeën en vrouwen krijgen meer vrijheid in hun huishoudens dankzij de ondersteuning van mannen en jongens. De samenwerking en sociale cohesie is groter, omdat iedereen deel uitmaakt van de dorpen.

‘In de sensibiliseringsacties werden de rollen omgedraaid: meisjes voetballen en jongens supporteren’

Vrouwen, mannen, kinderen, jongeren, groot en klein, iedereen kon een bijdrage leveren aan meer gendergelijkheid. Ook werden rollen omgedraaid in de sensibiliseringsacties, naar het voorbeeld van de genderscholen in Kinshasa, waar meisjes voetballen en jongens supporteren.

Een ludieke manier om bepaalde stereotypes te doorbreken. Het Ministerie van Gender en gezin van Katanga heeft zich achter de campagne geschaard en wil de campagne meehelpen uitdragen in de meer afgelegen regio’s van de provincie Katanga. De uitdaging voor 2019 werd alvast vastgelegd: structurele ondersteuning van bovenlokale overheden van de genderdorpen in Congo.