Vijf China-boeken die je de wereld leren kennen

Alleen al de eerste helft van dit jaar verschenen vijf originele boeken in het Nederlands over China. Dat zegt iets over het groeiende belang van het Middenrijk in onze levens en op het wereldtoneel. China verandert de wereld en dat verdient wel enkele boeken om een en ander te duiden.

Oscar Garschagen (tussen 2007 en 2017 NRC-correspondent in China) beent in De Chinese droom tien cruciale onderwerpen over China uit op een journalistieke manier – waarbij hij telkens meerdere meningen over de themata aan bod laat komen, soms ook zijn eigen mening. Garschagen is ook na zijn terugkeer de vinger aan de pols blijven houden en legt telkens de meest recente wendingen bloot. Om maar één voorbeeld te noemen: hij brengt de Nieuwe Zijderoutes, het fameuze Gordel en Weg Initiatief (BRI) van Xi Jinping, in kaart en illustreert hoe de Chinese aanpak de EU eigenlijk een spiegel voorhoudt.

Omdat Nederland en Duitsland tijdens de eurocrisis Griekenland onder druk zetten om de haven van Pireaus te privatiseren, slaagde de Chinese rederij Cosco erin de haven te kopen. Anderhalf miljard euro aan investeringen later blijkt dat de Griekse haven het erg goed doet en – o, ironie – Rotterdam concurrentie begint aan te doen. Les: China werkt vanuit een geopolitieke visie, Nederland was vooral bezorgd om zijn centen tegenover Griekenland.

Niemand meer in China

VRT-journalist Stefan Blommaert schildert zijn Chinese portret – De eeuw van Xi – eveneens met een journalistieke borstel en toont zo aan dat je over het land niet zwartwit kan oordelen. Als het gaat over democratie en bestuur in China bespreekt hij hoe meedogenloos mensenrechtenactivist en Nobelprijswinnaar Liu Xiabo is aangepakt, maar tegelijk doet hij een poging om te begrijpen hoe de communistische partij met haar 90 miljoen leden op haar manier de stemmen van het volk probeert te capteren en hoe ze op verzuchtingen poogt te anticiperen.

Blommaert is tevens openhartig over hoe zijn werkgever, de VRT, hem het leven niet altijd makkelijk maakte. Hij vertelt over de klamme handen die hij heeft omdat zijn eindredacteur hem heeft opgelegd om een (noodgedwongen fluisterende) stand-up te doen tijdens Xi’s allereerste speech als partijleider voor het Volkscongres. Collega’s doen achteraf opgewonden dat hij met zijn fluistertussenkomst gegarandeerd het VRT-jaarverslag zal halen, zelf is hij gelukkig dat de stand-up in het hoofdjournaal van zeven uur al vervangen wordt door een echte live.

Even verder beschrijft hij hoe hij twintig jaar eerder, in mei 1989, aanwezig was op het Tiananmenplein terwijl zich daar het grootste publieke protest sinds de oprichting van de Volksrepubliek in 1949 ontplooide. Toch roept de VRT hem eind mei terug ‘wegens te duur en te onzeker hoe lang het protest nog zal aanslepen’. Met een wrang gevoel, zo schrijft hij, keert hij terug.

Hij is nog maar in België of de VRT vraagt hem al om terug te keren want ‘het ziet er niet goed uit, daar in Peking’. Te laat, zo blijkt, want hij kan geen nieuw visum meer krijgen. Blommaert zegt het niet met zoveel woorden, maar het tekent toch wel het beperkte belang dat de VRT op dat moment aan China hecht. Vraag is overigens of daar nu zoveel verandering is in gekomen: Blommaert werd immers niet vervangen door een andere correspondent. Waardoor Vlaanderen niet één TV-journalist meer ter plekke heeft om te volgen wat er in het land gebeurt dat de wereld aan het veranderen is.

Er is maar één winnaar

Ties Dams is een jonge auteur (°in 1993) die niet bang is om de machtigste man ter wereld, Xi Jinping, als onderwerp voor zijn boek De nieuwe keizer te nemen. Dams maakt gebruik van de beschikbare bronnen en schrijft daarmee gave teksten.

Zo leren we het merkwaardige verhaal dat Xi tijdens de Culturele Revolutie mordicus lid wil worden van de Communistische Partij terwijl die hem als rode prins naar het platteland verbannen heeft en zijn vader als contrarevolutionair in de gevangenis zette. Zijn halfzus pleegt zelfmoord, zijn broer vlucht naar HongKong, een andere zus emigreert naar Canada maar Jinping wordt, ondanks zeven weigeringen, lid van de partij die hem zo op de proef stelt.

De nieuwe keizer helpt je om voeling te krijgen met wat het betekent een Chinees toppoliticus te worden en te zijn. Op het einde van het boek gaat Dams dieper in op wat Xi volgens hem met de wereld voor heeft. China wil het van het Westen overnemen. China zal volgens hem de westerse orde en haar normen en instellingen niet uitdagen, maar er deels informeel, deels formeel een netwerk van relaties naast creëren die op termijn de liberale instituties irrelevant maken.

Met de megaprojecten ‘Made in China 2025’ en ‘de Nieuwe Zijderoutes’ wil China niet alleen markten binnenhalen, maar vooral macht opbouwen. ‘Binnen de logica van de markt’, zo schrijft Dams, ‘zoekt Xi inderdaad winwinuitkomsten, maar zijn machtslogica daarentegen kent maar één winnaar.’

Veel van wat Dams hier neerpent, is interessant maar het blijven hypotheses die nog bewezen moeten worden. Feit is immers dat China zich momenteel correcter opstelt tegenover de liberale orde en de klimaat- en andere verdragen dan de VS, die nochtans aan de basis liggen van veel van deze multilaterale instellingen.

Beleid op lange termijn

Tot slot zijn er nog twee quasi levenswerken van twee Belgische sinologen met respectievelijk twintig en dertig jaar ervaring op de Chinateller. De jongste, Pascal Coppens, noemt zich naast sinoloog ook technologie-ondernemer. In zijn boek – China’s new normal. Hoe China de standaard zet voor innovatie – neemt hij de lezer mee naar het hart van de Chinese technologische ontwikkeling.

Hij legt uit hoe China zich zo snel heeft kunnen ontwikkelen op technologisch gebied en waarom China wereldleider inzake Artificiële Intelligentie zal worden. Antwoord: omdat het de data, de microchips, de talenten en de serverinfrastructuur heeft. Onder andere.

Fundamentele politieke keuzes spelen daarin evenwel ook een rol. Het stellen van langetermijndoelen, bijvoorbeeld. Of de beslissing, jaren geleden, dat China zijn eigen Google, zijn eigen Facebook, zijn eigen Amazon wilde en dat het daartoe desnoods zijn markt zou afschermen van westerse concurrenten, was cruciaal. Dat geeft China nu toegang tot de grootste datapool ter wereld.

Coppens bespreekt ook de controle van de Chinese autoriteiten op het internet, en op zijn burgers via het sociale kredietsysteem (dat mensen punten geeft voor goed gedrag, en strafpunten voor slecht gedrag). Hij erkent dat daar bedenkingen bij te maken zijn, maar wijst er tegelijk op dat zo’n sociaal kredietsysteem een andere rol speelt in een land met een zwak rechtssysteem als China. Uiteraard is het voor iedereen die nog actief wil zijn in China, zoals Coppens, ook aangewezen om niet al te kritisch te zijn. Dat is iets wat Pascal Coppens overigens ook niet ontkent.

Utopia: China als middelpunt van de wereld

Jeanne Boden’s boek Chinese propaganda seduces the world (binnenkort in Nederlandse vertaling verkrijgbaar) is het meest recente. Het is gebaseerd op dertig jaar foto’s van en ervaring met Chinese slogans en propaganda,… vooral in de publieke ruimte. Dat is interessant want die publieke propaganda vanwege de overheid is inderdaad alomtegenwoordig in het land. Ook nu nog. Voor ons in het Westen is zoiets vreemd.

Boden’s boek is het meest uitgesproken kritische boek over China. Boden doet straffe uitspraken over het land. Zo schrijft ze dat het ‘communistische utopia van Mao Zedong plaats heeft gemaakt voor een nieuw Chinees utopia: een Chinese wereld met China in het centrum.’

Dat klopt misschien wel, maar veel beleidsdocumenten of citaten die deze stelling staven, vind ik niet in het boek. Boden vertelt ‘hoe China met de bouw van infrastructuur invloed en macht opbouwt, en zaadjes plant voor een complete overname. Dat is gebeurd in Tibet en Xinjiang, het zal gebeuren in Hongkong en Taiwan en op andere plaatsen waar China infrastructuur bouwt, zoals Afrika, Europa en elders.’

De “complete overname” van een regio als Tibet heeft vooral met de toevloed van Han-Chinezen te maken. Die is elders minder vanzelfsprekend omdat er tot nader order visa en inreisbeperkingen zijn in andere landen. Ook het gelijkstellen van het meedoen aan de Drakendans tijdens het Chinese Nieuwjaar (dat inderdaad meer en meer in andere landen wordt gevierd) met het vroegere kowtowen (languit op de grond gaan liggen voor de keizer), lijkt wat overdreven. Boden raakt hier een belangrijke kwestie aan, die besproken moet worden, maar het ware verkieslijk geweest indien ze de sterke stellingen meer had onderbouwd. Het vergt hoe dan ook moed om als sinoloog dit boek te schrijven.

De Chinese droom van Oscar Garschagen is uitgegeven door De Geus. 319 blz. ISBN 978 9 044 54159 5

De eeuw van Xi van Stefan Blommaert is uitgegeven door Polis. 303 blz. ISBN 978 9 463 10339 8

De nieuwe keizer van Ties Dams is uitgegeven door Prometheus Amsterdam. 231 blz. ISBN 978 9 044 63668 0

China’s New Normal. Hoe China de standaard zet voor innovatie van Pascal Coppens is uitgegeven door Pelckmans Pro. 227 blz. ISBN 978 9 463 37194 0

Chinese propaganda seducing the world van Jeanne Boden is uitgegeven door PUNCT. 292 blz. ISBN 978 9 082 33644 3

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!