Wie let er even op de democratie?

Voorlopig komen we deze pandemie nog door zonder de gebruikelijke zoektocht naar een zondebok, maar dat betekent niet dat we deze lockdown met de ogen toe mogen beleven. Iemand moet de democratie in de gaten houden. Ruddy Doom pleit voor academische waakzaamheid.

In vroegere tijden gaven epidemies, waarvan men de oorzaak niet kende, steevast aanleiding tot wilde verhalen, kwakzalverij en vreemde bezweringsrituelen. Finaal leidde dit meestal tot de speurtocht naar een zondebok en die werd uiteraard ook gevonden. De joden waren in vele gevallen bij voorbaat reeds verdacht en volgens diezelfde logica ook het uitverkoren volk om geofferd te worden.

Buiten wat halfslachtige verwijzingen naar de vluchtelingen als bron voor besmetting waagt niemand zich echt aan vergelijkbare openlijke beschuldigingen. Alleen de hoefijzerneusvleermuis wordt soms, zoals in de oude tradities (symbolisch) aan de poort van de schuur gespijkerd. Maar, mocht er zich bijvoorbeeld in het vluchtelingenkamp Moria op Lesbos een uitbraak voordoen, dan zal het niet lang duren vooraleer de eerste ranzige berichten op de sociale media verschijnen. Dat daarbij de waarheid de nek wordt omgewrongen, verhindert de verspreiding van dit soort cretologie geenszins.

We moeten niet naïef zijn: politici — over partijgrenzen heen — die niet te hoog oplopen met de rechtstaat zijn geen hersenspinsel.

De coronacrisis opent daarenboven een window of opportunity voor politieke krachten die zich toch al weinig gelegen laten aan de democratische principes. Meer zelfs, de Volksrepubliek China — normaal een communistisch gevaar — wordt in dit verband geprezen om zijn kordate aanpak. En de toegestuurde hulpgoederen — uiteraard uit puur humanitaire motieven — zijn binnen de zachte diplomatie een prima PR-wapen.

Natuurlijk wil Xi Jinping zijn commando-model als superieur in de vitrine leggen. Niet zonder bijval ten andere. Viktor Orban bv., sinds lang pleitbezorger voor de illiberale democratie, vindt in deze crisis een alibi om er een noodwet door te duwen die het parlement — waarin zijn Fidesz-partij toch al een tweederde meerderheid bezit — compleet buitenspel te zetten.

Uiteraard loopt het bij ons niet meteen zo’n vaart en te veel of te vroeg “wolf” roepen, is niet de meest efficiënte strategie. Maar, we moeten evenmin naïef zijn: politici — over partijgrenzen heen — die niet te hoog oplopen met de rechtstaat en de militante mensenrechtenactivisten al langer als wereldvreemde stoorzenders afserveren, zijn geen hersenspinsel. Die zien in de huidige chaos een opportuniteit om orde op zaken te stellen.

Natuurlijk werpen ze zich op als verdedigers van de fundamentele rechten, maar ze hanteren een soort dubbelspraak zoals Philip Roth in Het complot tegen Amerika zo mooi illustreerde. ‘Nood breekt wetten‘, heet het dan, en het opzetten van “een fijnmazig informatienetwerk” is geen kliksysteem maar een demonstratie van burgerzin, net zoals het binnendringen van een woning zonder bevelschrift alleen maar gericht is tegen diegenen die blijk geven van gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef. Het treft alleen “de anderen”: de gezagsgetrouwe burger kan rustig verder kijken naar de heruitzending van de Ronde van Vlaanderen.

Alert blijven voor de lokroep van “het gezond verstand”, vaak een schutkleur voor malafide politieke doelstellingen

Nogmaals, ‘le bruit des bottes dans les rues’ is nog niet voor morgen, maar wanneer teveel goedmenende mensen uit a-politieke desinteresse de andere kant opkijken, loopt het finaal verkeerd. Autoritaire regimes komen vaak niet aan het bewind door een machtsgreep, maar omdat ze de macht toegespeeld krijgen door de laksheid van velen. In dit opzicht hebben universiteiten een duidelijke verantwoordelijkheid.

De geschiedenis herhaalt zich niet — stommiteiten misschien uitgezonderd — en de nostalgie naar de — ingebeelde — jaren zestig is zinloos. Maar, we kunnen wel de rol van de kanarie in de mijnschachten blijven spelen. Waarschuwen zonder valse dramatiek, alert blijven voor de lokroep van “het gezond verstand”, vaak een schutkleur voor malafide politieke doelstellingen, en sceptisch blijven wanneer het argument van de ‘grote meerderheid ‘als dekmantel fungeert om fundamentele rechtsprincipes ( tijdelijk ? ) op te schorten.