Staan de Afrikaanse miljoenensteden op ontploffen?

Kunnen de Afrikaanse steden hun bevolkingsexplosie wel aan? Het probleem zit anders in elkaar dan vaak gedacht, volgens Irène Salenson, urbaniste en onderzoekster bij het Franse Agentschap voor Ontwikkeling (AFD). Alleen overheidsinitiatieven kunnen de hele bevolking van huisvesting verzekeren.

Met ontzetting wordt soms de explosieve groei van megapolen zoals Lagos of Kinshasa beschreven, steden die in 2030 meer dan 20 miljoen inwoners zullen tellen. Het klopt dat de stedelijke bevolkingsgroei in Afrika bij de hoogste ter wereld is – gemiddeld 4 procent per jaar tussen 1960 en 2010 – en dat Afrika vermoedelijk tot 2050 een snellere aangroei van stedelijke bevolking zal kennen dan andere regio’s.

Geen plattelandsvlucht

Nochtans gaat de verstedelijking in Afrika juist het snelst in de kleine en middelgrote steden op het platteland, volgens Africapolis. Die cijfers zijn recentelijk vrijgegeven door de OESO en de Club van de Sahel en West-Afrika. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, zijn het de plattelandsdorpen die steeds dichter bevolkt raken en steden worden, zonder de landbouwgrond op grote schaal aan te vreten.

Van massale plattelandsvlucht is geen sprake.

Van massale plattelandsvlucht is geen sprake. In sommige landen is de plattelandsbevolking zelfs sterker aangegroeid dan de stadsbevolking tussen 1990 en 2010 (in Egypte, Liberia, Mauritius, Zambia, Eswatini). Er is géén exodus van het platteland naar de steden bezig.

Vruchtbaarheidsindex

In 22 Afrikaanse landen wordt twee derde van de bevolkingsgroei veroorzaakt door de stijgende geboortecijfers bij de stedelingen zelf, en niet door migratie van het platteland naar de steden. Tussen 2010 en 2014 was de vruchtbaarheidsindex hoger dan vijf kinderen per vrouw in de steden van Mali, Niger, Nigeria, Democratische Republiek Congo en Burundi.

Een belangrijk fenomeen in Afrika is bovendien de transformatie van vluchtelingenkampen tot steden. Het kamp Iriba in Tsjaad alleen al telt 141.000 vluchtelingen uit Darfoer, en heeft dus de omvang van een flinke stadsagglomeratie. Wanneer dergelijke kampen ver van de economische centra van een land liggen, is de toekomst van hun bewoners zorgwekkend.

Compact en dichtbevolkt

De bevolkingsgroei in de Afrikaanse steden staat niet synoniem met spreiding in de ruimte. De rijke landen in de wereld kennen wél een uitbreiding van stedelijk gebied, door de steeds kleinere gezinnen en het stijgende welvaartsniveau. In Europa is de bebouwde oppervlakte tussen 1990 et 2015 gestegen met 18,5 procent, terwijl de bevolking slechts met 1,6 procent gegroeid is. De ecologische voetafdruk van deze steden is daardoor groot.

In dezelfde periode zijn de Afrikaanse steden juist compacter geworden. In 1990 telden de grote steden in Afrika een gemiddelde bevolkingsdichtheid van 5500 inwoners per vierkante kilometer; in 2015 was dat 6000 inwoners per vierkante kilometer (tegenover 2500 inwoners per vierkante kilometer in Los Angeles).

Oorzaak van deze stijgende bevolkingsdichtheid zijn de veranderde woongewoontes. Volgens de Wereldbank woonde in 2017 de helft van de stadsbevolking van Abidjan (Ivoorkust) en een derde van de inwoners van Dar es Salaam (Tanzania) met gemiddeld 3 personen in één kamer.

Steeds meer miljoenensteden

Toch is ook het aantal grote metropolen in Afrika vertienvoudigd tussen 1970 en 2015: het aantal steden met meer dan een miljoen inwoners is gestegen van 4 naar 41. Tegen 2030 zullen het er naar alle verwachting 67 zijn.

Afrika telt momenteel 3 megalopolen (steden met meer dan 10 miljoen inwoners), met name Caïro, Lagos en Kinshasa. In 2050, zullen er nog 3 bijkomen: Dar es Salaam, Johannesburg en Luanda.

Volgens UN Habitat, het programma van de Verenigde Naties dat tot doel heeft sociale en duurzame stedenbouw te bevorderen, zal de snelle bevolkingsgroei in  Afrika de vraag naar een woonst elk jaar met 4 miljoen doen toenemen.

Aantal sloppenwijken verdubbeld

Als de behuizing niet op een doordachte en officiële manier wordt georganiseerd, bouwen de mensen hun huizen zelf. Zo is het aantal sloppenwijken meer dan verdubbeld tussen 1990 en 2014, van 200 miljoen ging het naar 456 miljoen bewoners.

De repressieve politiek tegen de sloppenwijken versterkt momenteel de ongelijkheid en uitsluiting.

In de armste landen woont zelfs de meerderheid (meer dan 80 procent) van de bewoners in sloppenwijken, onder meer in Soedan, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Tsjaad, Mauritanië en Madagaskar.

Sommige van die landen hebben politieke crisissen beleefd, de staat heeft er weinig economische middelen. De kans dat hun regeringen erin slagen een rationele planning uit te werken om tegemoet te komen aan de woningnood is uiterst klein. Een van de grote uitdagingen van de stadsplanning in Afrika is dus de integratie van de “informele” wijken in de rest van de stad, zodat ze er deel van gaan uitmaken.

Van sloppenwijk tot randstad

De repressieve politiek tegen de sloppenwijken versterkt momenteel de ongelijkheid en uitsluiting. Deze houding is inefficiënt, omdat de ontwikkeling van deze wijken aan reële noden van de bevolking tegemoetkomt.

Een andere optie is het realiseren van secundaire stadscentra aan de rand van de miljoenensteden, om het steeds verder uitbreiden in de ruimte van de bestaande steden te voorkomen. Egypte speelt een voortrekkersrol inzake nieuwe moderne steden, met 22 steden gesticht tussen 1977 et 2000, met wisselend succes, gaande van slaapsteden over burgerlijke wijken aan de rand van de hoofdstad tot spooksteden in de woestijn.

Begin jaren 2000 heeft Marokko op zijn beurt een tiental nieuwe steden gerealiseerd voor de armere bevolking en voor de middenklasse. In Algerije en in Angola zijn immense nieuwe steden ontstaan dankzij de inkomsten uit de petroleumwinning en de lage kosten voor aanbouw door Chinese firma’s.

Gegoede klasse

Andere nieuwe steden worden expliciet opgericht voor de gegoede klasse, soms in samenwerking met hightech-parken, zoals Sidi Abdellah in Algerije, Diamniado in Senegal, Hope City in Ghana, Eko Atlantic City in Nigeria en Konza Technology City in Kenia.

Veel waarnemers wijzen erop dat deze recente steden weinig volk aantrekken, in het bijzonder wanneer ze ver van de economische centra liggen en slecht bereikbaar zijn, ondanks de beloftes van de overheid. Dergelijke grote projecten worden vaak opgericht om kapitaal veilig te stellen in landen waar de banken weinig zekerheid bieden, of om de speculatieve zeepbel in stand te houden.

Broodnodige overheidsinitiatieven

Als ze er de middelen toe hebben, kunnen de nationale autoriteiten programma’s lanceren voor de bouw van sociale woningen. Geven ze echter de private vastgoedsector vrij spel, dan zal die in zijn streven naar winst niet in oplossingen voorzien voor de minderbedeelden, die nochtans de meerderheid van de Afrikaanse steden van morgen zullen uitmaken.

Een deel van de nieuwe steden en recente gated communities zal dan enkel gegoede inwoners herbergen. Dat riskeert de ongelijkheid en ook de ruimtelijke segregatie nog te doen toenemen, en heeft bovendien een negatieve impact op het klimaat en het milieu (aangezien bemiddelde wijken doorgaans meer ruimte vereisen).

Een diepere analyse van dit vraagstuk is te vinden in het boek L’économie africaine 2020, verschenen in januari 2020 bij La Découverte.