‘Obesitas is geen epidemie, maar een businessmodel’

Obesitas is geen epidemie die ons zomaar overkomt, het is het resultaat van een voedselsysteem dat sterk aanzet tot ongezond eten. Dit is góed nieuws, vindt Maarten Corten van de ngo Rikolto. Als obesitas een menselijk georganiseerd systeem is in plaats van een epidemie, kunnen we dat systeem ook veranderen.

Herinner je je nog het nieuws over de vondst van het coronavaccin? Ik durfde het eerst niet te geloven, maar toen het toch geen opgeklopte clickbait bleek te zijn, was de opluchting eens zo groot. Er was plots een horizon aan de eeuwigdurende pandemie, een uitweg!

Diezelfde hoop weerklonk de laatste maanden in de berichtgeving over Ozempic. Zou het? Hebben we echt een wondermedicijn gevonden tegen die ongezonde overtollige kilo’s? Nu er stilaan wat nuance in het succesverhaal sluipt, lijkt ook het enthousiasme wat bekoeld, maar de collectieve hoop bij de eerste berichten was opmerkelijk. Alsof we ook hier met zijn allen aan het wachten zijn op een oplossing voor een uitzichtloze epidemie, in dit geval de obesitasepidemie.

Die terugkerende woordkeuze is veelzeggend. De beeldspraak van een epidemie toont obesitas als een natuurfenomeen dat ons overkomt, als een ziekte die zich buiten onze macht manifesteert, die we moeten ondergaan, en waar we in het beste geval enkel van kunnen genezen. De term draagt een ingebakken fatalisme met zich mee. Uiteraard is de hoop dan hoog, wanneer er zich letterlijk een medicijn aandient voor deze metaforische epidemie.

Het obesitas-systeem

Alleen is obesitas geen epidemie die ons zomaar overkomt, het is het resultaat van een voedselsysteem dat sterk aanzet tot ongezond eten. Volgens onderzoek van Sciensano wonen 88% van de Vlamingen in een ‘voedselmoeras’, een buurt met meer ongezonde dan gezonde verkooppunten. Daarbovenop vullen supermarkten drie vierde van hun winkelrekken met ongezonde, ultrabewerkte voeding. Dat is problematisch, als je weet dat 85% van wat we in België eten uit de supermarkt komt. In Nederland toont het Superlijst-onderzoek bovendien aan dat niet alleen het assortiment van supermarkten, maar ook hun promoties en winkelomgeving aanzetten tot overmatige consumptie van suikers en vetten.

Verslavende fastfood vormt een interessant businessmodel en in supermarkten liggen de winstmarges hoger op ultrabewerkte koekjes dan op een lokaal geteelde broccoli.

Het Vlaams Instituut Gezond Leven, bekend van de voedingsdriehoek, typeert Vlaanderen onomwonden als een ‘obesogene voedselomgeving’. Als individu kan je nog steeds gezonde keuzes maken, maar het vereist inspanning, motivatie, kennis van zaken en tijd om het gemakkelijke, (ogenschijnlijk) goedkoopste, maar finaal ongezonde aanbod links te laten liggen. Het is dan ook schrijnend dat de diepste voedselmoerassen en de meest ongezonde winkelrekken vaak in sociaal kwetsbare buurten te vinden zijn.

Achter die toxische voedselomgeving gaat een systemische, economische dynamiek schuil. Verslavende fastfood vormt een interessant businessmodel en in supermarkten liggen de winstmarges hoger op ultrabewerkte koekjes dan op een lokaal geteelde broccoli. Er zijn financiële winnaars in dit systeem, de kosten zijn voor individuele burgers en onze gezondheidszorg.

Goesting voor gezond

Dit is góed nieuws. Als obesitas een menselijk georganiseerd systeem is in plaats van een epidemie, kunnen we dat systeem ook veranderen. Een samenleving hoeft geen slachtoffer te zijn van haar eigen voedselomgeving; ze kan ze op een gezondere manier inrichten. Vanuit Rikolto zoeken en testen we werkbare recepten op twee fronten: de school en de supermarkt.

De school heeft natuurlijk voedselwijsheid op het didactisch menu staan, maar het is ook de primaire voedselomgeving van onze kinderen, van de kleutertijd tot de puberteit. Naast de opvoeding en eetcultuur thuis vindt kennis- en attitudevorming over eten vooral plaats in de school en de nabije omgeving. Met een geïntegreerd schoolbeleid kunnen we onze jongeren van meet af aan gezonde eetgewoontes inlepelen.

Het tweede front is de supermarkt. In België en bij uitbreiding Europa vormen supermarkten de belangrijkste voedselomgeving en een bijzonder invloedrijke schakel in de voedselketen. Zij hebben de hefbomen in handen om van gezonde voeding de standaard te maken voor iedereen en niet enkel voor een begoede minderheid met tijd, kennis en middelen. En zo kunnen jongeren na afstuderen hun gezonde eetgewoontes verderzetten buiten de schoolpoort. Vorige week nog bepleitten Domus Medica, het Kenniscentrum Eetexpert en het Vlaams Instituut Gezond Leven in een gezamenlijke bijdrage in de Artsenkrant (3 oktober 2023) om preventieve acties tegen obesitas te prioriteren zoals gezonde maaltijden op school en een betere inrichting van de voedselomgeving.

Een samenleving hoeft geen slachtoffer te zijn van haar eigen voedselomgeving; ze kan ze op een gezondere manier inrichten.

Er is heel veel goesting voor een gezonder voedselsysteem bij scholen, lokale besturen, cateraars, landbouwers en niet in het minst burgers – hetzij als scholier, ouder of consument. Vaak ontbreekt het weliswaar aan tijd, middelen en een richtinggevend kader om goede praktijken structureel te verankeren. En supermarkten erkennen hun maatschappelijke rol wel, maar lijken vaak gevangen in een commerciële logica, aangevuurd door een hyperconcurrentiële context.

Maar die context is geen fait accompli. Precies daar moeten onze politieke leiders het heft in handen nemen. Zij kunnen scholen de nodige ademruimte en richting geven om een integraal beleid te voeren. Zij kunnen een voldoende kwaliteitsvol gelijk speelveld creëren voor economische actoren als supermarkten om ten volle in te zetten op gezonde voeding. Zij kunnen het kader creëren waarin voedselmoerassen transformeren in voedseloases. Onze politieke leiders moeten inzien dat zij niet alleen ons leefmilieu, maar ook onze voedselomgeving kunnen ontgiften. En zij moeten inzien dat daarvoor een publiek draagvlak is.

De uitdagingen zijn bijzonder groot, maar dat zijn de potentiële maatschappelijke winsten ook. Door onze voedselomgeving stap voor stap gezonder te maken, kunnen we het systeem achter obesitas kraken. En dan hoeven we niet meer te watertanden, wanneer het volgende wondermedicijn tegen obesitas de kranten haalt.

Maarten Corten werkt bij Rikolto, een internationale ngo die streeft naar duurzame voedselsystemen.