COVID-19: Hoe Brazilië het op één na zwaarst getroffen land werd

De COVID-19-pandemie is een ongekende stresstest voor landen, economieën en politieke systemen. Nergens was de uitkomst verwoestender dan in Brazilië, schrijft politiek wetenschapper Alfredo Saad Filho.

De kwetsbaarheid van Brazilië is zichtbaar in de massagraven in São Paulo en Manaus. Het land wedijvert met de Verenigde Staten om het hoogste aantal COVID-19-diagnoses (meer dan een miljoen) en het hoogste aantal dodelijke slachtoffers (meer dan 50.000 – maar dat is waarschijnlijk een onderschatting). Het is verontrustend dat de piek van het aantal besmettingen of doden in Brazilië nog niet bereikt is.

Er is overvloedig bewijs uit andere landen dat ongelijkheid leidt tot slechte uitkomsten en dat sterk leiderschap dat duidelijk beleid implementeert, het beste werkt. Brazilië heeft op beide terreinen gefaald. Het coronavirus profiteerde van de bestaande ongelijkheid in Brazilië, en tastte een al gewonde samenleving nog verder aan. Hoe is het zover gekomen?

Ongelijkheid 

Met het op acht na grootste bruto binnenlandse product (bbp) leeft toch een kwart van de bevolking in het grootste Latijns-Amerikaanse land in armoede. Daarmee is het een van de landen op aarde met de grootste ongelijkheid. Dit is vooral het geval op het gebied van gezondheidszorg: vergeleken met meer welvarende burgers, hebben armere Brazilianen vaker geen zorgverzekering en maken ze minder gebruik van zorg, ondanks het feit dat ze die meer nodig hebben.

In de afgelopen twintig jaar kampte Brazilië herhaaldelijk met dengue, chikungunya, zika, H1N1 en andere hardnekkige plagen die steevast de arme bevolking disproportioneel troffen. Het is niet verrassend dat het coronavirus hetzelfde doet.

Vakantie in Italië

De ziekte bereikte het land via rijke toeristen die terugkeerden van vakantie uit Italië. Maar opmerkelijk genoeg was de eerste persoon die overleed een van hun huishoudsters. COVID-19 verspreidde zich van de rijken naar de armen, binnen huishoudens en tussen huishoudens. Dat begon in São Paulo en Rio de Janeiro en bereikte uiteindelijk de armen in het noorden en de noordoostelijke regio’s. Daar was de impact verwoestend, gezien de slechte huisvesting, gezondheid, voeding en andere omstandigheden in de arme gemeenschappen.

Ongetwijfeld was er geld om de pandemie effectief te bestrijden, maar de politieke wil ontbrak.

Het had niet zo gehoeven. De Braziliaanse Grondwet uit 1988 schetst een welvaartsstaat naar Scandinavisch model in de tropen, inclusief een laagdrempelig universeel zorgsysteem (SUS). Dit systeem is echter nog steeds incompleet en tijdens de pandemie was het openbare zorgsysteem onvoldoende toegerust, van het aantal ziekenhuizen tot personeel, beademingsapparaten en andere benodigdheden.

Dit was het geval ondanks de omvangrijke en diverse productiebasis en het indrukwekkende bbp. Ongetwijfeld was er geld om de pandemie effectief te bestrijden, maar de politieke wil ontbrak. Het bbp per hoofd van de bevolking in Vietnam is bijvoorbeeld minder dan een derde van dat in Brazilië, en toch wist dat land COVID-19-doden te voorkomen door slagvaardig op te treden tegen het virus.

Hysterie

De Braziliaanse reactie op COVID-19 was beperkt als gevolg van institutionele verlamming die is veroorzaakt door de president, Jair Bolsonaro. Het is niet zo moeilijk om je een slimme en ambitieuze politicus voor te stellen die empathie met het volk toont, de arme bevolking een hart onder de riem steekt en geld toezegt, en de regering opdracht geeft meer te doen en dagelijks te rapporteren over de vooruitgang. Aangezien elke pandemie voorbijgaat, zou dit een enkele reis richting roem zijn geweest.

Bolsonaro deed het tegenovergestelde. Hij noemde de ziekte ‘slechts een griepje’, ‘hysterie’ en iets waar Brazilianen geen last van zouden hebben.

Bolsonaro noemde de ziekte ‘slechts een griepje’, ‘hysterie’ en iets waar Brazilianen geen last van zouden hebben.

Aangezien er geen vaccin is, laat de ervaring zien dat een lockdown noodzakelijk is – en kennelijk is het dodental lager naarmate die lockdown eerder wordt ingesteld. Bolsonaro weigerde een lockdown in te stellen, en liet de kwestie verder over aan gouverneurs en burgemeesters. Hierdoor ontstond een lappendeken van inconsistente maatregelen. Winkelcentra sloten hun deuren in de ene stad, maar bleven open in dichtbijgelegen steden. In sommige gemeenten waren mondmaskers verplicht in het openbaar vervoer, in andere niet. Regels veranderden ook omdat op lokaal niveau druk werd uitgeoefend, en niet op basis van medisch advies.

Aan de regels was geen touw meer vast te knopen, zelfs binnen dezelfde stad. Zo zijn in São Paulo momenteel de winkelcentra open, maar de parken gesloten.

Geen sociale afstand

Waar andere landen sociale afstand invoerden, bleef Bolsonaro bijeenkomsten met aanhangers beleggen, terwijl hij op datzelfde moment met zijn minister van Gezondheid in de clinch lag over de aanpak van de pandemie. Hij stimuleerde gebruik van hydroxychloroquine tegen het virus, ondanks wetenschappelijke bevindingen dat dit niet beschermt tegen COVID-19 en ook niet geschikt is als behandeling.

Bolsonaro ging dagelijks het gevecht aan met de media. Terwijl zijn populariteit daalde, werden zijn aanvallen op het Congres en Hooggerechtshof scherper, en leunde hij steeds meer op autoritarisme om steun veilig te stellen.

Te midden van deze chaos, is massaal testen op COVID-19 nooit van de grond gekomen. Contactonderzoeken zijn ook nooit gedaan.

Sinds het begin van de pandemie is één minister van Gezondheid ontslagen, en één nam ontslag. Het Braziliaanse antwoord op de pandemie wordt bepaald door een niet-specialistische generaal die zich er niet van bewust is dat het land op het zuidelijk halfrond ligt en die de kleine staten in de federatie niet kan noemen. Te midden van deze chaos, is massaal testen op COVID-19 nooit van de grond gekomen. Contactonderzoeken zijn ook nooit gedaan.

Het kan nog erger worden

Hoe rampzalig de Braziliaanse cijfers ook zijn, er is tijdens deze crisis nog steeds sprake van onderrapportage, wat suggereert dat de realiteit erger is dan op basis van de cijfers blijkt. Voor elke tien COVID-19-doden, worden er acht andere toegeschreven aan ARDS (acute respiratory distress syndrome). Deze conditie deed zich vanaf maart voor en werd geïdentificeerd als complicatie van COVID-19. ARDS is geregistreerd als de doodsoorzaak van 23.400 mensen in Brazilië in de eerste zes maanden van 2020. In de voorgaande vijf jaren werd dit in dezelfde periode bij 1800 mensen als doodsoorzaak geregistreerd. 

Ernstige vertragingen in testen betekenden ook dat duizenden doden als gevolg van COVID-19 niet als zodanig geregistreerd werden. Daar komt nog bij dat het gerucht gaat dat gezinsleden het woord “coronavirus” niet op overlijdensaktes wilden, en dat er berichten zijn over plaatselijke ambtenaren die onder druk gezet worden het aantal geregistreerde slachtoffers te minimaliseren.

Cijfers ‘te hoog’

Begin juni stopte de regering-Bolsonaro met het dagelijks publiceren van het totale aantal doden, met het argument dat de cijfers niet accuraat waren omdat ze te hoog waren. Dat leidde wereldwijd tot ophef, en voordat de regering de kans kreeg eerder vrijgegeven data aan te passen, verplichtte het Braziliaanse Hooggerechtshof het ministerie van Gezondheid de publicatie van de cijfers te hervatten. De president werd teruggefloten.

De productie daalde alleen al in april met 15 tot 20 procent, wat erop kan wijzen dat er een ongekende economische crisis zit aan te komen.

Een tweede zorg is het gebrekkige economische beleidsantwoord. Door de pandemie zitten miljoenen mensen zonder inkomen, bedrijven zagen hun verkoop instorten of kunnen geen leningen meer krijgen. Armen blijven zoveel mogelijk thuis in hun overbevolkte woningen, waar ze gebrek hebben aan water, riolering, en als gevolg van werkloosheid, ook aan voedsel.

Ondanks het feit dat het Congres vroeg in de crisis een noodbudget reserveerde, was het bijstandsbedrag voor de armen, werklozen, ouderen en hongerigen zo laag, dat het parlement het herriep. Royalere steun wordt sindsdien verleent tegen lagere rentetarieven, goedkope leningen en steun van de Centrale Bank aan financiële instituten. Brazilië deed ook een valutaswap met de VS, met als doel de munt te stabiliseren.

Desondanks zal het Braziliaanse bbp het zwaar te verduren krijgen. De productie daalde alleen al in april met 15 tot 20 procent, wat erop kan wijzen dat er een ongekende economische crisis zit aan te komen.

Alfredo Saad Filho is hoogleraar Politieke Economie en Internationale Ontwikkeling aan King’s College Londen en onderzoeker aan SOAS University of London.

Bron: The Conversation.