Pierre Nkurunziza: kroniek van een onaangekondigde dood

Op 9 juni maakte de Burundese regering bekend dat uittredend president Pierre Nkurunziza in een hospitaal in Karuzi aan een hartstilstand was overleden. Nkurunziza, in functie sinds 2005, zou in augustus de macht overdragen aan zijn partijgenoot Evarist Ndayishimiye, nadat die op 20 mei de verkiezingen had gewonnen. De inauguratie van Ndayishimiye was gepland voor 20 augustus. Dreigt er een machtsvacuüm of slaagt de regeringspartij erin van deze plotse dood een opportuniteit te maken?

COVID-19?

De regering blijft ontkennen dat zijn dood veroorzaakt werd door COVID -19, ook al wordt ze daarin tegengesproken door onafhankelijke bronnen

Nkurunziza kreeg de laatste maanden erg veel kritiek omdat hij de coronacrisis totaal ontkende. Hij was een diepgelovig mens en benadrukte bij herhaling dat God zelf de lucht van Burundi zuiverde en het land beschermde tegen de pandemie. Hij werd er van beschuldigd de omvang van de epidemie te verbergen en geen enkele maatregel te treffen om de verspreiding tegen te gaan. Ondanks corona gingen de verkiezingen toch door. Op 14 mei wezen de autoriteiten de vertegenwoordiger van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en drie medische experts het land uit wegens inmenging in Burundi’s binnenlandse aangelegenheden.

Eind mei werd zijn echtgenote voor verzorging overgebracht naar Nairobi. Onmiddellijk circuleerden er geruchten dat ze behandeld werd voor corona. Dat werd al snel door medische bronnen bevestigd. Eind vorige week werd Nkurunziza zelf halsoverkop opgenomen in Karuzi, in het centrum van het land. Op 9 juni overleed hij er. Hij was 55, gezond en zeer sportief. De regering blijft ontkennen dat zijn dood veroorzaakt werd door COVID -19, ook al wordt ze daarin tegengesproken door onafhankelijke bronnen. Op dit moment vechten nog andere mensen uit zijn directe omgeving voor hun leven.

Relatief onbekend

Nkurunziza was relatief onbekend toen hij binnen het leiderschap van de rebellenbeweging CNDD-FDD werd aangeduid als hun presidentskandidaat in 2005. De verkiezingen die toen werden georganiseerd, waren het sluitstuk van een lang en complex vredesproces dat een einde had gemaakt aan de burgeroorlog die uitbrak nadat in oktober 1993 een deel van het door Tutsi gedomineerde leger de pas verkozen Hutu-president Melchior Ndadaye had vermoord. Het CNDD-FDD werd kort nadien opgericht door partijgenoten van Ndadaye die kozen voor de gewapende strijd. In 2003 legden ze die wapens neer.

Nkurunziza’s kandidatuur was binnen de voormalige rebellenbeweging een compromis, om een evenwicht te zoeken tussen de verschillende regionale gevoeligheden. Nkurunziza kwam uit het noorden van het land, zou het ambt twee mandaten bekleden en dan de fakkel doorgegeven aan iemand uit een andere regio.

Nkurunziza leidde een regering die haar legitimeit haalde uit de rurale gebieden

De verkiezingscampagne van CNDD-FDD was erg succesvol. Nkurunziza werd president en het land leek klaar om de bladzijde van het conflict definitief om te slaan. Voor het eerst in de geschiedenis van Burundi werd het land bestuurd door een regering die haar legitimeit haalde uit de rurale gebieden, ook al is Burundi een van de minst verstedelijkte landen van de wereld.

In korte tijd slaagde het regime erin om de etnische polarisatie, die decennialang de geesten had verhit en onnoemelijk leed veroorzaakte, naar de achtergrond te verdringen. De tegenstellingen tussen Hutu’s en Tutsi’s werden niet langer gezien als de belangrijkste oorzaak van de conflicten, en het land leek klaar om de grondoorzaken van die conflicten aan te pakken, en uit de vicieuze cirkels van armoede en slecht beheer te stappen.

Valkuilen van de macht

Zo ver is het helaas nooit gekomen. Het Burundese regime en president Nkurunziza zelf vielen in alle valkuilen van de macht. Het land werd steeds autocratischer, de corruptie groeide, en geleidelijk aan werden de overlegcultuur, de levendige civiele maatschappij en een sprankelende vrije pers aan banden gelegd. De verkiezingen van 2010 waren al een stuk minder geloofwaardig en toen Nkurunziza in 2015 bekend maakte dat hij, tegen alle afspraken met zijn omgeving in, zich toch kandidaat zou stellen voor een derde mandaat, werd dat niet alleen fel gecontesteerd binnen de bevolking en de civiele maatschappij, het legde ook de breuklijnen binnen het regime bloot.

Nkurunziza verloor zich totaal in paranoia en ging regeren via parallelle kanalen die alleen aan hem verantwoording schuldig waren

Er braken gewelddadige rellen uit die weken duurden, en in mei 2015 wankelde de positie van Nkurunziza toen een deel van het leger probeerde hem te verdrijven. Loyale eenheden hielden zijn regime overeind. Nkurunziza begreep dat hij vooral tegenstanders binnen zijn eigen kringen moest vrezen, verloor zich totaal in paranoia en micro-management, en ging regeren via parallelle kanalen die alleen aan hem verantwoording schuldig waren.

De gevreesde Imbonerakure, ‘Zij die ver zien’, was in oorsprong de jeugdliga van het CNDD-FDD maar ging zich in de loop der jaren steeds meer gedragen als een privé-militie van de president en voelde zich boven alle regels verheven. Die Imbonerakure werden de ruggengraat van zijn schrikbewind.

Tijdens de laatste jaren van zijn leven bouwde Nkurunziza doelbewust aan een heuse personencultus rond zichzelf, en aan de spirituele onderbouw daarvan. Hij regeerde omdat God dat zo had voorbestemd, en liet zich graag bekleden met allerlei ronkende titels waarbij guide suprême du patriotisme mijn persoonlijke favoriet was.

Wissel van de macht

Titels noch de Heer konden echter verhullen dat Nkurunziza een probleem had. Hij was president tegen de zin van degenen die hem in 2005 naar voor hadden geschoven: de militaire top van het CNDD-FDD. Die topmilitairen waren ooit zijn gelijken, maar geraakten erg gefrustreerd door het parcours van de man die zich al lang niet meer als primus inter pares beschouwde.

Na 2015 werd druk gespeculeerd of Nkurunziza het zou aandurven om in 2020 voor een vierde mandaat te gaan. In 2018 werd, na een referendum, de grondwet gewijzigd zodat die geen obstakel meer was. Niet lang daarna verklaarde Nkurunziza echter dat hij zich in 2020 geen kandidaat stelde, vermoedelijk onder de gecombineerde druk van de CNDD-FDD-top en de buurlanden, in de eerste plaats Tanzania.

In januari duidde een partijcongres Evarist Ndayishimiye aan als de CNDD-FDD-kandidaat voor het presidentschap, en het was uitgesloten dat iemand anders dan de CNDD-FDD-kandidaat de verkiezingen ook zou winnen. Ndayishimiye won, de stembusgang wordt gecontesteerd door de oppositie maar dat zou niet verhinderen dat hij op 20 augustus de eed zou afleggen. Ondertussen werkte Nkurunziza aan een constellatie die het mogelijk moest maken om na de machtsoverdracht in de coulissen doorslaggevend te blijven. Daar heeft het lot nu anders over beslist.

President elect

De grondwet voorziet wat er moet gebeuren als de president sterft. Daarbij wordt niets gezegd hoe de zaken geregeld moeten worden als de president sterft op een moment dat zijn opvolger al verkozen is maar nog niet in functie. De verwachting is dat parlementsvoorzitter Pascal Nyabenda snel wordt ingezworen als interim-president. De grondwet voorziet dat, en beschrijft ook in detail wat zijn bevoegdheden wel en niet zijn.

Twee antagonisten uit de regeringspartij staan nu tegenover elkaar als interim-president en president elect

Het is een oncomfortabele situatie omdat Nyabenda op het partijcongres in januari de enige echte tegenkandidaat was voor de opvolging van Nkurunziza. Insiders beweren overigens dat Nyabenda gesteund werd door Nkurunziza zelf, die overruled werd door de partij- en legerleiding die zich organiseerden rond Evarist Ndayishimiye, secretaris-generaal van het CNDD-FDD en zelf voormalig generaal.

De twee antagonisten staan nu tegenover elkaar in de onverwachte rolverdeling van interim-president en president elect, en dat creëert iets onvoorspelbaars. Als men de grondwet respecteert, is er geen enkele andere optie dan Nyabenda de eed te laten afleggen als interim-staatshoofd. Het is ook moeilijk redenen te bedenken om tot augustus te wachten om Ndayishimiye als president te installeren. Het is in het belang van het land dat hierover kordaat beslist en efficiënt gecommuniceerd wordt, ook om komaf te maken met de geruchtenmolen die nu al op gang komt: Nkurunziza zou vermoord zijn (nepnieuws), Ndayishimiye zelf zou behandeld worden tegen corona (nepnieuws), enzovoort.

Geen machtsvacuüm

We kunnen een machtsvacuüm niet uitsluiten, maar dat kan dus goed en snel vermeden worden. De hele verkiezing van Ndayishimiye, tegen de zin van Nkurunziza in, was net mogelijk omdat de CNDD-FDD-top de touwtjes stevig in handen genomen heeft.

De Imbonerakura blijven natuurlijk een probleem

De Imbonerakura blijven natuurlijk een probleem. De jeugdliga behoort formeel wel tot de partij maar werd in versneld tempo gereduceerd tot Nkurunziza’s persoonlijk instrument om zijn heerschappij langs parallelle kanalen door te drukken. Het werd tot op zekere hoogte een staat binnen de staat, en het is niet duidelijk hoe het gat, geslagen door Nkurunziza’s dood, daar zal worden ingevuld.

Als Ndayishimiye snel zijn ambt opneemt, zal hij meer bewegingsruimte krijgen dan wat hij kon verwachten als Nkurunziza over zijn schouder heen mee in de potten en pannen van de staat zou roeren, als een soort opperste schoonmoeder. Hij zal de taak hebben de very bad governance aan te pakken, de schrik die tot in elke uithoek van het openbaar leven geslopen is weg te nemen, en zo snel mogelijk ruimte te creëren voor vrije meningsuiting en de overlegcultuur die Burundi niet eens zo lang geleden typeerden. Ndayishimiye zal de repressie moeten afbouwen en mensenrechten respecteren als hij het vertrouwen van de bevolking en de internationale partners wil herwinnen.

Maar eerst moet hij natuurlijk corona aanpakken. De kans dat deze lang verzwegen epidemie alleen president Nkurunziza, zijn moeder en zijn vrouw getroffen heeft, lijkt niet erg groot.

Kris Berwouts werkt als onafhankelijk expert en schrijver op Centraal-Afrika. Sinds 1993 volgt hij Burundi op de voet en verbleef er tientallen malen. Het land komt uitgebreid aan bod in zijn boek Mijn leven als mushamuka, dat in het najaar bij EPO verschijnt.