Berbers overleefden Vandalen en Arabieren. Ze zullen ook De Wever overleven.

Naar aanleiding van het Amazigh-festival sprak MO* met Mohamed Ikoubaân, directeur van Moussem Nomadisch kunstencentrum en zelf van Marokkaans-Berberse origine. Hij vindt het aspect identiteit belangrijk maar is geen voorstander van aparte circuits voor kleine gemeenschappen. Een gesprek over afkomst en identiteit, kunst en folklore, “verkeerde migranten” en conservatieve Berbers.

  • CC mhobl (CC BY-ND 2.0) Deze cultuur leeft en het is een goede zaak om dit te erkennen en haar een plaats te geven. CC mhobl (CC BY-ND 2.0)
  • (c) Moussem Bewust zijn van de eigen roots en identiteit is belangrijk maar mag, volgens Mohamed Ikoubaân, niet leiden tot isolationisme of extremisme. (c) Moussem
  • (c) Jim Baeten Amazigh kinderen in de Hoge Atlas (c) Jim Baeten
  • (c) Gie Goris Een spontane uiting van Amazigh-bewustzijn langs een veld in de Hoge Atlas (c) Gie Goris

Het Amazigh-festival dat vrijdag 4 en zaterdag 5 maart in Antwerpen doorgaat, wordt voor het tweede jaar op rij georganiseerd.

Dat was voor ons de aanleiding voor een gesprek met een van de vooraanstaande Vlaams-Marokkaans-Berberse actoren in het culturele veld, Mohamed Ikoubaân, directeur van Moussem Nomadisch kunstencentrum.

Mohamed Ikoubaân had al een eerste immigratie achter de rug toen hij in 1989 naar België kwam. Zijn vader behoorde tot de eerste generatie gastarbeiders maar hij was hier alleen. Het gezin bleef achter in de bergachtige Rif in het noorden van Marokko. Op zijn zestiende verhuisde het gezin naar het binnenland, naar de stad Meknès.

(c) Moussem

 

‘Aparte circuits voor kleine gemeenschappen riskeren in folklore te vervallen.’

Mohamed Ikoubaân kwam naar België nadat hij zijn diploma rechten aan de universiteit van Fès had behaald. Vreemd maar Vriend, de eerste vereniging waarin hij actief was, had een duidelijk Berberse of Amazigh achtergrond. Toch zegt hij aan het begin van ons gesprek dat hij geen voorstander is van aparte circuits voor kleine gemeenschappen. Ikoubaân: ‘Want als je dat doet, verval je gemakkelijk in folklore.’

Bewust zijn van de eigen roots en identiteit is belangrijk maar mag, volgens Ikoubaân, niet leiden tot isolationisme of extremisme. Een festival rond een bepaalde cultuur zoals de Roma nu organiseert kan in een bepaalde context zijn nut hebben, om tegemoet te komen aan een lokale vraag bijvoorbeeld. Maar aandacht voor een specifieke cultuur zou geen vast criterium mogen zijn.

‘Voor mij is cultuur altijd meervoudig en het is wenselijk dat men dit aspect niet uit het oog verliest wanneer men een cultureel programma samenstelt’, zegt Ikoubaân.

U bent zelf van Berberse of Amazigh afkomst. Wanneer bent u zelf bewust beginnen omgaan met uw identiteit?

Mohamed Ikoubaân: Vrij vroeg en vrij laat tegelijkertijd. Met anders zijn werd ik voor het eerst geconfronteerd toen ik samen met mijn familie naar Meknès verhuisde. Ik was toen zestien jaar oud. Ik zag er anders uit, iets witter van huidskleur dan de doorsnee Meknassi. Mijn kleren waren niet naar de smaak van de stedelijke mode en het meest belangrijke: ik sprak een andere taal, Tamazight of wat men doorgaans Berbers noemt. Arabisch was de schooltaal en als ik het sprak deed ik dat met een sterk Berbers accent.

Het eerste jaar was moeilijk. Ik werd voor vuile Riffi (afkomstig uit de Rif ) uitgemaakt. Mijn naam was ook een probleem. Leerkrachten spraken hem niet goed uit en dat was vervelend. In het begin liet ik me doen. Het is in die periode dat ik me bewust ben geworden wie ik was en dat ik behoorde tot de oorspronkelijke bewoners van Marokko. Dat werd meteen een troef en een verdedigingsstrategie.

We hebben op school geleerd dat de Berbers de oorspronkelijke bewoners van Marokko waren. Dat wist ik. Maar wat ik niet wist, was dat dat over mij ging (lacht). Berbers is de naam die de Romeinen aan de Imazighen hadden gegeven. Ik had mijn moeder nooit het woord Berbers horen zegggen. Ze had het altijd over Tamazight. Als iemand commentaar had over mijn naam of hoe vreemd of moeilijk die uit te spreken viel, zei ik meteen: ga in uw geschiedenisboeken zoeken naar wie de oorspronkelijke inwoner van dit land is en kom dan met mij praten.

Tamazight is de thuistaal gebleven, voor de rest bent u gearabiseerd.

Mohamed Ikoubaân: Tamazight met mijn moeder spreken was voor mij voldoende. Voor de rest werd Arabisch mijn omgangstaal en ik heb me de stedelijke cultuur eigen gemaakt. En dat is het geval voor miljoenen Marokkanen en Noord-Afrikanen. Ik ben opnieuw in contact gekomen met dat deel van mijn identiteit door de immigratie. Het is hier, aan de ULB, dat ik vroegere medeleerlingen uit de Rif ben tegengekomen.

‘Ik ben opnieuw in contact gekomen met dat deel van mijn identiteit door de immigratie.’

Vreemd maar Vriend, de eerste vereniging waarin ik actief was, werd in Mechelen opgericht door jongeren van Berberse afkomst. De immigratie heeft ervoor gezorgd dat deze taal verder leeft. Ook in Nederland, Duitsland en Denemarken. Alleen al in Frankrijk hebben ruim één miljoen mensen hun roots in de Kabilye, de Berberse streek in het noorden van Algerije.

De Amazighcultuur is nooit weg geweest maar is een orale cultuur. Nu wordt ze nieuw leven ingeblazen. Wat betekent dat voor de mensen hier?

Mohamed Ikoubaân: Het is een element van identiteit, een sterk element voor sommigen maar ook niet meer dan dat. Uit onderzoek is gebleken dat de meeste Marokkaanse jongeren zich op de eerste plaats als moslim definiëren eerder dan als Marokkaan, Arabier, Berber of Belg. De islam is ook het cement van de identiteit in Marokko, een land dat cultureel erg divers is maar waar de overgrote meerderheid van de bevolking moslim is.

Langs de andere kant zijn er heel veel mensen die hun Berberse identiteit op een latere leeftijd ontdekt hebben en die ook willen benadrukken. De Franstalige Algerijnse schrijver Kateb Yacine is daar een voorbeeld van. Bij ons beschouwt schrijfster Rachida Lamrabet het Berber-zijn als een belangrijk onderdeel van haar identiteit. Zij schrijft in het Nederlands. Maakt dat van haar een Berberse schrijfster? Abdelkader Benali is afkomstig uit Nador. Bruiloft aan Zee gaat over een bruiloft in een dorp in het noorden van Marokko. Benali gaat nog regelmatig terug naar Marokko. Net zoals Lamrabet smokkelt hij elementen van de Berberse of Amazighcultuur de Nederlandstalige literatuur binnen. Maar het is ook niet meer dan dat.

(c) Gie Goris

Amazigh kinderen in de Hoge Atlas

Dat neemt niet weg dat er een Berberse beweging bestaat, die ervoor gezorgd heeft dat Tamazight, de Berberse taal, opgenomen is in de grondwet in Marokko en Algerije.

Mohamed Ikoubaân: Uiteraard. Deze cultuur heeft alle veroveringen overleefd. Van de Vandalen tot de Byzantijnen. Ze heeft zelfs de Arabisering overleefd. Dat is een historisch en een sociologisch feit. Er is ook een evolutie op dat vlak. Dat men in Algerije en Marokko de taal nu officieel erkent komt niet uit het niets. Er is een strijd en een geschiedenis. In het noorden en in het zuiden van Marokko waren het vooral activisten uit communistische en extreem-linkse hoek die deze identiteit ter harte hebben genomen.

‘Deze cultuur heeft alle veroveringen overleefd. Van de Vandalen tot de Byzantijnen. Ze heeft zelfs de Arabisering overleefd.’

De jaren zeventig en tachtig waren een moeilijke periode voor alle mensenrechtenactivisten in Marokko. In Kabylie in Algerije was er in de jaren tachtig de Berberse Lente, de opstand die uitgebroken is naar aanleiding van een culturele activiteit rond taal en poëzie aan de universiteit van Tizi Ouzou. De Algerijnse autoriteiten wilden die activiteit verbieden en de ordediensten zijn de universiteit binnengevallen met tal van doden en gewonden als gevolg. De Amazighbeweging was eerder een cultureel-identitaire beweging die uiteraard gestoeld was op sociale problemen.

In Marokko was de onderwerping van de stammen in afgelegen gebieden aan het centraal gezag doorheen de geschiedenis problematisch. Er was zoiets als het land van de Maghzen en het land van de Siba.

De Maghzen betekent letterlijk de opberg- of de opslagplaats, de instantie die de belastingen int. De schatkist. De Rif bijvoorbeeld viel niet altijd onder de Maghzen. Af en toe werd het leger ingezet om belastingen te innen. Tijdens de kolonisatie lag het gebied van de Rif onder Spaanse controle. Na de onafhankelijkheid werd een republiek gesticht. Die was een kort leven beschoren, maar heeft bestaan. Het gebied werd ook heel lang verwaarloosd.

Naast al deze elementen heeft de internationale context ook een rol gespeeld in het aanwakkeren van de identiteitskwestie. Er was de val van de Berlijnse Muur en de Arabische Lente. De monarchie in Marokko heeft proactief gereageerd op die gebeurtenissen. Daarom heeft de huidige koning het beleid dat zijn vader pas in zijn laatste jaren was begonnen, verder gezet. Het gaat niet alleen om de erkenning van de taal, maar ook om de ontwikkeling van regio’s die heel lang aan de kant werden geschoven. Want het gaat niet alleen om de Rifregio. Er zijn ook de Berbers van de midden Atlas en de hoge Atlas.

(c) Gie Goris

Een spontane uiting van Amazigh-bewustzijn langs een veld in de Hoge Atlas

Wat Marokko betreft maakt de erkenning van de Amazighcultuur deel uit van politieke hervormingen waarbij aandacht wordt geschonken aan de regio’s. De diversiteit wordt erkend en er wordt ook politiek en economisch naar gehandeld. Er wordt geïnvesteerd in het platteland en in de afgelegen gebieden. Misschien niet genoeg maar toch veel meer dan vroeger. Mensen uit de regio’s zijn in het parlement en in de administratie geraakt. En dat vind ik het belangrijkste.

Maar heeft een taal die vooral een orale traditie kent een toekomst?

Mohamed Ikoubaân: Een geschreven taal kan, ondanks de diversiteit en de verschillende varianten naargelang het land en de regio waar men haar spreekt, een standaardtaal worden. Dit is niet eenvoudig maar mogelijk. Maar Tamazight is nooit geschreven geweest. Er was in het begin een discussie over welk alfabet men ging kiezen. Het Latijnse alfabet, het Arabische of het Tifinagh, het alfabet van de Toeareg. Het is een ideologische kwestie. Men heeft uiteindelijk voor dat laatste gekozen.

‘Het is een probleem als je in een rechtbank of een administratie niet in je moedertaal geholpen kan worden’

Persoonlijk vind ik het een probleem dat je in een rechtbank of een administratie niet in je moedertaal kunt geholpen worden. Tamazight wordt nu in Marokko onderwezen. Dat stelt men niet meer in vraag en men kijkt er niet meer op neer. De taal is niet alleen in de kunstscene uitdrukkelijk aanwezig maar ook op intellectueel vlak krijgt ze meer en meer belangstelling.

Alleen al voor de samenhang en de vrede in de samenleving is dit een belangrijke evolutie. Deze cultuur leeft en het is een goede zaak om dit te erkennen en haar een plaats te geven.

Vorig jaar is er een hele heisa ontstaan nadat Bart De Wever negatieve uitspraken deed over de Berberbevolking in Vlaanderen. Klopt het dat de Berbers conservatief en gesloten zijn?

Mohamed Ikoubaân: Een negatieve uitspraak doen over een bevolkingsgroep vind ik om te beginnen onaanvaardbaar. Dat noem ik toogpraat. Het is verkeerd en racistisch. Want je gaat alleen op basis van afkomst een hele bevolkingsgroep negatieve kenmerken geven. Het kan zijn dat in een bepaalde context een bepaalde bevolkingsgroep op een bepaalde manier reageert. Ik kan me inbeelden dat het feit dat tachtig procent van de Berbers van de eerste generatie, die rechtstreeks van het platteland immigreerden, conservatief is.

Maar men kan niet beweren of laten uitschijnen dat conservatief zijn een eigenschap is, dat het in de genen van de mensen zit. Het is niet de cultuur maar de context die bepaalt hoe mensen reageren. Daarom verwijs ik naar de geschiedenis. De Berberse cultuur heeft heel wat grote namen voortgebracht. Er waren Berberse koningen. Berberse Dynastieën en Berberse wetenschappers.

‘Het is niet de cultuur maar de context die bepaalt hoe mensen reageren.’

U zei dat aandacht geven aan etniciteit of aan een deel van een identiteit niet tot isolationisme of extremisme mag leiden. Ziet u dat met de Berberse cultuur gebeuren?

Mohamed Ikoubaân: De culturele diversiteit in landen als Marokko of Algerije is enorm groot. Langs de andere kant is de vermenging tussen de verschillende groepen in de samenleving ook groot. Over het algemeen gaat het om dezelfde origine. Alleen weten heel veel mensen niet dat ze van Berberse afkomst zijn.

Maar voor mij is het verschil tussen iemand van het platteland en iemand uit de stad belangrijker dan het verschil tussen een Arabischtalige en een Berberstalige. We moeten ook niet vergeten dat etniciteit soms gebruikt wordt voor andere doelstellingen dan het verdedigen van de taal of de cultuur van een bevolkingsgroep.

Er werd onder Het Franse bestuur het zogenaamde Berbers Decreet uitgevaardigd. Dat decreet hield in dat de Berbers in tegenstelling tot de Arabischsprekenden in zaken als familierecht, erfenis en handelsrecht niet onder de islamitische wet vielen maar onder het pre-islamitische Berberse gewoonterecht. Het uitvaardigen van dat decreet maakte deel uit van de verdeel- en heerspolitiek die Frankrijk zowel in Marokko als in Algerije toegepast heeft.

Er zijn nu mensen die denken dat het benadrukken van etniciteit de religieuze component van de identiteit verzwakt. Maar daar geloof ik niet in. Het hybride karakter van de identiteit vind ik belangrijk. Als men rond een bepaalde etniciteit een festival organiseert, dan moet men dat kaderen en er attent op zijn om geen isolationisme te promoten.

Meer info over het Amazigh Festival vindt u hier

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.