De schuldvraag: individu of staat?

Op 12 oktober bracht de bekende Franse rapper, Kery James, een film uit op Netflix, genaamd banlieusards (= naam voor inwoners van buitenwijken). Een film over sociale achterstand in de Franse banlieus, geregisseerd door een banlieusard zelf.

Ik ga geen filmrecensie schrijven, geen idee hoe ik daaraan zou moeten beginnen. Wel wil ik de centrale vraagstelling van deze film bestuderen. Het verhaal gaat als volgt: één van de protagonisten, een jonge zwarte man, leeft in de buitenwijken van Parijs en studeert rechten. Hij neemt deel aan het bekende “concours d’éloquence”, een wedstrijd waar advocaten in spe het tegen elkaar opnemen in een fictieve rechtszaak. Hij belandt in de finale en krijgt volgende vraag voorgeschoteld: “Is de staat de enige verantwoordelijke voor de huidige achtergestelde situatie in de buitenwijken in Frankrijk?” Hij moet op deze vraag “Nee” als antwoord verdedigen. De andere finaliste, een jonge witte vrouw uit de chiquere buurten, zal de Franse staat de schuld moeten geven. Een verrassende rolverdeling, niet?

Velen van ons zijn opgegroeid met de boodschap om te knokken voor wat we willen, want niemand zal het voor ons doen.

Geen spoilers. Ik zal u niet vertellen wie de finale wint. Hiervoor moet je zelf naar de film kijken. Maar ik bleef na de film wel stilstaan bij de vraagstelling who’s to blame? De “staat” of het “individu”…?’ Ik bracht de Franse realiteit iets dichter bij huis en bekeek de hoge armoedecijfers bij mensen met een migratieachtergrond en de achterstelling in bepaalde buurten in België. Meer dan ooit is dit een vraag die onze politieke en publieke arena bezighoudt. Het verhaal van rechten en plichten. Het verhaal van “slachtofferschap” versus “verantwoordelijkheid”.

Het is een complexe vraagstelling die leidt naar een evenwichtsoefening tussen het (h)erkennen van een falend beleid van een overheid, zonder mensen te herleiden tot passieve onderwerpen die geen vat hebben op hun leven en aldus verantwoordelijkheidszin te minimaliseren. Want passief zijn, werd mij, alsook velen met een migratieachtergrond, zeker niet aangeleerd. Integendeel, velen van ons zijn opgegroeid met de boodschap actoren te zijn van onze eigen ontwikkeling, om te knokken voor wat we willen, want niemand zal het voor ons doen.

Het is ook een principe waaraan we belang hechten omdat we respect hebben voor de moeilijke situaties die vele van onze ouders hebben gekend doorheen hun migratiegeschiedenis om ons een mooiere toekomst te kunnen bieden. Onze ouders hebben ons aangespoord om verantwoordelijkheid op te nemen. Een zinnetje dat vele jongeren met migratieachtergrond te horen kregen: ‘Je zult twee keer harder dan de rest moeten werken om het te maken, niets zal u gegeven worden.’ Maar dat zinnetje impliceert al een deel van het antwoord op de schuldvraag “staat” vs “individu”… Waarom zou ik twee keer harder moeten werken om het te maken?

Onze geschiedenis en het gevoerde (non-)beleid zijn sterk bepalende en verklarende factoren om huidige situaties van achterstelling beter te begrijpen. Zo gingen bijvoorbeeld de eerste grote golven van arbeidsmigratie in België niet gepaard met een toekomstvisie voor vele nieuwe gezinnen en hun kinderen in ons land.

Niet alleen in België, maar in heel West-Europa in de jaren zestig, was er een gebrek aan organisatie van sociale dienstverlening zoals huisvesting, scholing, culturele faciliteiten, enz. Dit vloeide voort uit de veronderstelling dat veel immigranten slechts tijdelijk in ons land zouden verblijven. Niets bleek minder waar.

Een ander voorbeeld is ook ons koloniaal verleden. Een toen wijdverspreid racistisch gedachtengoed heeft enorme impact op hoe mensen van kleur werden gepercipieerd. Een institutioneel en geïnternaliseerd racisme leidt tot de dag van vandaag nog tot discriminatie op de arbeidsmarkt. Het werkloosheidscijfer bij personen met een Sub-Saharaanse Afrikaanse afkomst is hoog en bedraagt vier keer het Belgische gemiddelde, terwijl 60% van hen een diploma hoger onderwijs heeft. De overheid had en heeft een belangrijke rol in het wegwerken van uitsluitingsmechanismen die leiden tot achtergestelde posities en beschikt over heel veel hefbomen om in te zetten in het onderwijs, tewerkstelling, justitie, welzijn, cultuur, …

Maar “de staat” zal de klus niet alleen kunnen klaren. Hoewel het individu “de staat” nodig heeft om zijn basisrechten te garanderen en een setting te bieden waarin iedereen echt zijn “ware” en “beste” zelf kan zijn. Zo heeft de “staat” ook het individu nodig om de status-quo uit te dagen en nieuwe sociaal-economische dynamieken te bewerkstelligen.

De leuze luidt als volgt: als je niets doet, zal er ook niets veranderen. En hier hoor ik terug het zinnetje van mijn ouders: ‘Niets zal je gegeven worden. Je zult er twee keer zo hard voor moeten werken’. Het zijn wij, individuen die het staatsbeleid kunnen veranderen. Het zijn wij, individuen die machtsonevenwichten zullen moeten rechttrekken. Het zijn wij, individuen die oplossingen moeten aanreiken, en ervoor moeten zorgen dat deze worden uitgevoerd. En wij moeten volhouden totdat er verandering komt, stap voor stap, al zijn die stapjes soms klein. Dit is verantwoordelijkheidszin. Geloven in uw kracht om zaken te veranderen. Dag in dag uit.