Irak naar de stembus

Eind januari werd de Iraakse hoofdstad Bagdad al opgeschrikt door terroristische aanvallen. Eén dag nadat bomaanslagen op drie gerenommeerde hotels aan tenminste 36 mensen het leven kostten, vielen opnieuw zeker 17 doden nadat een bomauto tot ontploffing werd gebracht vlakbij een instituut voor forensisch onderzoek. Een groepering gelinkt aan Al-Qaeda eiste toen de verantwoordelijkheid op van de aanslagen.

Al Qaeda

De parlementsverkiezingen zijn de derde verkiezingsronde sinds de Amerikaanse inval in Irak in 2003. Na een periode van relatieve rust, komen aanslagen nu weer sneller en heviger en eisen meer mensenlevens. Opvallend is dat de huidige aanslagen in toenemende mate worden opgeëist door Al Qaeda in Irak.
Die laat zich, na een lange stilte, opnieuw opmerken. Al Qaeda gedijt het best in mislukte staten, door terug te keren trapt de terreurbeweging op de ziel van de Iraakse politiek.
De boodschap –die ook andere Iraakse terreurgroepen geven– is duidelijk: de regering van premier Nouri al-Maliki is niet in staat om de veiligheid van en in Bagdad te garanderen. Met het vooruitzicht op de terugtrekking van de Amerikaanse gevechtstroepen in augustus, is een minimum van gewaarborgde veiligheid nu de ultieme wens van de gemiddelde Irakees.

Soennieten voelen zich geviseerd

De Iraakse verdeeldheid komt in deze pre-verkiezingstijd eens zo sterk naar voor. Het was wachten op een mogelijke politieke zet van de Verantwoordings- en Gerechtigheidscommissie (zie kader). Die kwam er. In januari besliste de commissie om minstens 512 kandidaten niet toe te laten tot de verkiezingen.
De geschrapte kandidaten –zowel sjiieten en soennieten– zouden volgens de commissievoorzitters allen nauwe banden hebben gehad met de Baath-partij van wijlen dictator Saddam Hoessein. Het zijn de twee grootste seculiere coalities die het hardst geraakt werden, maar vooral de soennieten voelen zich geviseerd. Op de lijst prijkten immers ook de namen van de huidige minister van Defensie en van Saleh al-Mutlaq, een bekende soennitische leider. Dat die laatste geweerd zou worden van de kieslijsten, wordt toegeschreven aan een vuil politiek spelletje.
Het was Mutlaq die mee het tij kon keren in de Iraakse opstand van 2005, schrijft het VN-nieuwsagentschap IRIN. Ook Joost Hiltermann, vice-programmadirecteur Midden-Oosten bij de International Crisis Group, noemt de “de-Baathificatielijst” flauwekul: ‘Alsof de saddamisten opeens terugkeren. Mutlaq draait al vier jaar op verantwoordelijke wijze mee in het parlement. Door zo’n bekende figuur uit te sluiten, win je niet aan geloofwaardigheid.’
Een Iraaks Hof van Beroep –al dan niet geïnspireerd door de VS, die vreesden voor nieuwe rellen onder sjiieten en soennieten– floot later de beslissing terug om de kandidaten uit de verkiezingen te weren.
Het eigenlijke de-Baathificatieproces zou worden uitgesteld tot na de verkiezingen. Maar die uitspraak werd opnieuw weerlegd door vier hoge regeringsfunctionarissen. Deze pingpongpolitiek illustreert perfect dat de Iraakse de-Baathificatieregelgeving zich in een juridisch grijze zone bevindt.
Hoe het verhaal rond de kieslijsten ook afloopt, alle elementen voor een Iraakse opstand zijn vandaag aanwezig, zegt Hiltermann. ‘De boog staat nu erg gespannen. Het staatsbestel in Irak is nog ongelooflijk zwak en verdeeld. De veiligheidssituatie is zeer relatief, niet structureel, en kan imploderen zodra de Amerikanen weg zijn. Het is de vooravond van de verkiezingen. Iedereen wil dus zijn eigen post beschermen, desnoods met geweld.’
Er wordt ook gevreesd voor een boycot, zeker vanuit soennitische hoek. Bij de vorige parlementsverkiezingen in 2005 leidde een massale soennitische boycot tot erg gewelddadige clashes tussen de sektarische groepen.

De uitdagers van Maliki

Premier Maliki kon Irak dan wel geen enkele economische stroomstoot geven, hij bracht wel relatieve stabiliteit op het vlak van veiligheid. De vraag is of hij kan winnen. ‘Het is nog geen 7 maart’, zegt Hiltermann.’ Er kan nog van alles gebeuren, maar Maliki is vermoedelijk toch nog populair, zelfs in Bagdad. Dat hij sinds 2007 de veiligheidssituatie in Zuid-Irak stabiliseerde, heeft hem veel krediet van de bevolking opgeleverd. Daar kan hij nog even op teren, dus hij maakt kansen. Maar zelfs als hij wint, zal hij het heel moeilijk krijgen om een nieuwe regering te vormen.’
Een van de grote uitdagers van Maliki en zijn (sjiitische) Dawa-partij is de seculiere, gemengde coalitie Iraqiya, geleid door de voormalige premier –en lieveling van het Westen en de Arabische staten– Iyad Allawi. Daarnaast is er nog de Iraakse Nationale Alliantie, een sjiitische islamistische alliantie met onder meer de door Iran gesteunde Opperste Iraakse Islamitische Raad en aanhangers van de anti-Amerikaanse Sadr-factie. ‘Klopt, maar er zijn vier of vijf van dit soort allianties, allemaal van ongeveer dezelfde orde van grootte’, reageert Hiltermann. ‘Niemand zal met de meerderheid van stemmen winnen, dus de grote uitdaging zal een coalitievorming zijn.’
Eenmaal dat obstakel overwonnen, wacht de volgende Iraakse regering nog grotere uitdagingen. Irak moet vooral werk maken van de verdere stabilisering en veiligheid van het land, en de zwakke economie dringend verder op gang trekken en diversifiëren. Ook de olierijke en betwiste provincie Kirkoek en de gespannen relaties met het Koerdische bestuur in Erbil zullen opnieuw zware debatpunten worden.

Koerdisch blok verzwakt

Het machtige Koerdische blok lijkt uiteen te vallen in de aanloop naar de Iraakse parlementsverkiezingen van volgende week. Dat dreigt de unieke Koerdische positie aanzienlijk te verzwakken, net nu er in de rest van het land nieuwe en sterke coalities ontstaan.
De voorbije zeven jaar vormden de Koerden een sterk blok in Bagdad, waardoor ze aanzienlijk aan macht wonnen. Zo kwam er voor het eerst in de geschiedenis van de Iraakse staat een Koerdische president, Jalal Talabani. De nieuwe Iraakse grondwet voorzag ook in uitgebreide rechten voor de Koerden, met name op het vlak van zelfbestuur.
Maar in tegenstelling tot de twee vorige verkiezingen dreigen de Koerden nu veel invloed te verliezen. Vooral de interne verdeeldheid begint ze parten te spelen. Die ontstond uit groeiende meningsverschillen tussen de twee grootste partijen, de Koerdische Democratische Partij (KDP) en de Patriottische Unie van Koerdistan (PUK). In juli vorig jaar konden verschillende Koerdische oppositiegroeperingen daardoor samen 30 procent van de regionale parlementszetels winnen.
De PUK wordt geleid door Talabani, de KDP door Masoud Barzani, de huidige president van de Koerdische regio. De twee partijen leiden de Koerdische regering die bevoegdheid heeft over de provincies Irbil, Sulaimaniya en Dohuk in het noorden van Irak.

Iraakse de-Baathificatie

De Iraakse Verantwoordings- en Gerechtigheidscommissie is de opvolger van het de-Baathificatiecomité. Dat kreeg hevige kritiek toen het veel Baathisten, leden van Saddams Baath-partij, uit hun publieke functies ontsloeg zonder degelijke onderzoeken en bewijzen dat ze zich schuldig hadden gemaakt aan misdaden onder het regime van Saddam Hoessein.
De de-Baathificatiewet is een erfenis van Paul Bremer, de speciale VS-gezant voor Irak in 2003 en 2004. Na de inval in Irak besloten de VS om de ambtenarij en de overheid te zuiveren van het regime van Saddam Hoessein. Het probleem was echter dat alle ambtenaren destijds verplicht waren om lid van Baath te worden, wat ook gold voor kleine spelers zoals onderwijzend personeel.
In 2008 werd een nieuwe wet gestemd in het kader van het verzoeningsproces tussen soennieten en sjiieten. Die moest tienduizenden ex-leden van de Baath-partij laten terugkeren in overheidsdienst. De huidige commissie werd in 2008 samengesteld, maar haar leden werden nooit officieel benoemd door het Iraakse parlement.
Er zijn dus zeker vragen te stellen bij de legitimiteit van deze commissie. De international Crisis Group, van bij het begin een felle tegenstander van Bremers de-Baathificatieplan, pleit voor een grondige hervorming van de wetgeving.