Grondbezit in Zuid-Afrika: eigen volk eerst?

Het deskundigenpanel werd in 2004 aangesteld door Thoko Didiza, de Zuid-Afrikaanse minister van Landbouw en Grondzaken. Als het tijdelijke verbod er komt, dan zou het betrekking hebben op alle soorten grond, met inbegrip van boerderijen, golfbanen en wildreservaten.

We zullen de aanbeveling van de deskundigen bekijken, aan het kabinet voorleggen en later ons standpunt bekendmaken, reageert minister Didiza, die onlangs het rapport van de experts in Pretoria overhandigd kreeg. Volgens de bewindsman is het rapport zeker nuttig om de discussie goed te kunnen voeren.

Bij de opstelling van hun advies lijken de experts niet ongevoelig te zijn geweest voor het lot van de landloze Zuid-Afrikanen, burgers die tijdens de apartheid hun eigendommen verloren omdat de overheid tot onteigening overging. In 1994 kreeg Zuid-Afrika zijn eerste democratisch verkozen regering. De nieuwe machthebbers beloofden in een tijdsspanne van vijf jaar 30 procent van de grond die toebehoorde aan blanken, over te hevelen naar zwarte Zuid-Afrikanen. Elf jaar na die belofte blijkt dat slechts 2 procent daadwerkelijk van eigenaar veranderde.

Volgens Joe Matthews, vice-voorzitter van het panel, verwacht de Zuid-Afrikaanse publieke opinie dat de regering meer doortastende maatregelen neemt. De verwachte veranderingen moeten er ook vlugger komen, meent hij. Tijdens de openbare hoorzittingen die het panel hield, werd vaak verwezen naar de grond die in handen is van buitenlanders. Het grondbezit door buitenlanders wordt door de overheid nauwelijks of niet gevolgd of geregeld. Deze situatie draagt er toe bij dat er te weinig betaalbare grond beschikbaar is voor de landhervorming, stelt Matthews.

De Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki oogstte eerder deze maand veel applaus bij zijn aanhangers toen hij aankondigde dat de regering zich zou buigen over het bezit en grondgebruik door buitenlanders. Op dit ogenblik weet niemand hoeveel grond in Zuid-Afrika precies in handen is van buitenlanders. Matthews vindt die toestand onaanvaardbaar: Het kan toch niet dat de regering niet weet wie er in Zuid-Afrika grond bezit.

Buitenlanders kopen graag grond in Kaapstad, zo blijkt. Volgens het Instituut van Zuid-Afrikaanse Vastgoedmakelaars waren buitenlanders tussen 1999 en 2004 goed voor gemiddeld 6 tot 7 procent van alle woningverkopen. In de provincies Westkaap (waar Kaapstad ligt) en KwaZulu-Natal (in het zuidoosten van Zuid-Afrika) zijn betrekkelijk veel buitenlanders te vinden. Maar elders in het land vertegenwoordigen de buitenlanders nog geen procent van alle verkopen van woningen.

Over de precieze invloed van het buitenlandse grondbezit op Zuid-Afrika bestaat momenteel geen duidelijkheid. Volgens het deskundigenpanel ontbreekt het nog altijd aan een economische analyse over het effect van de buitenlandse aanwezigheid op de vastgoedmarkt, de directe investeringen vanuit het buitenland en het vertrouwen van investeerders.

Grondbezit ligt zeer gevoelig in diverse delen van Zuidelijk Afrika. In Zimbabwe liet president Robert Mugabe sinds 2000 de gronden van meer dan 4.000 blanke boeren confisqueren om ze aan zwarte Zimbabwanen te geven. Maar volgens sommige waarnemers ging het er Mugabe niet zozeer om de gronden eerlijker te verdelen en een eind te maken aan een situatie die het land uit de koloniale tijd had geërfd. Het aanslaan van gronden kwam Mugabe gewoon politiek goed uit, luidt het.

Het Zimbabwaanse voorbeeld boezemt nogal wat mensen in Zuid-Afrika schrik in. Zij vrezen dat het in Zuid-Afrika dezelfde kant opgaat. Bonile Jack, die deel uitmaakte van het Zuid-Afrikaanse deskundigenpanel, denkt niet dat het zover zal komen. Wij zullen een transparante landhervorming organiseren, die in overeenstemming is met de grondwet.

Volgens de grondwet heeft minister Didiza wel de mogelijkheid om grond te onteigenen en te herverdelen, tenminste wanneer de onderhandelingen over de kwestie in een impasse terechtkomen. Bij zulke onteigeningen kan de regering aan de gedupeerde boeren een redelijke vergoeding voor de onteigende grond uitkeren.

Tot op heden spande nog maar één Zuid-Afrikaanse boer een rechtszaak aan. De man was het oneens met de beslissing van het ministerie van Landbouw en Grondzaken om zijn boerderij in de Noord-West Provincie te onteigenen. (DB/JS)