Zijn de verwoestende bosbranden het nieuwe normaal?

Nu al brandden in Europa meer bossen dan in 2021. Niet alleen in Zuid-Europa, want ook Duitsland wordt niet gespaard. En door de droogte en de hitte brak in ons land een bosbrand uit in Oudsbergen, in de provincie Limburg. Of dit een voorproefje voor de toekomst is vroegen we ons eerder af in dit artikel van 2020, naar aanleiding van verwoestende bosbranden in Australië op dat moment.

Ten minste 28 mensen en naar schatting een miljard dieren (exclusief kikkers, vleermuizen en insecten) kwamen al om het leven bij de bosbranden in Australië (tijdens onze winter en Australische zomer van 2019-2020, red.). Inmiddels werden 8,4 miljoen hectaren land door de branden met de grond gelijkgemaakt – een gebied dat bijna drie keer zo groot is als Nederland. Januari en februari zijn doorgaans de warmste maanden op het continent, en naar verwachting kan Australië pas in maart weer rustig ademhalen.

Bij de in de media breed uitgemeten bosbranden in de Amazone in 2019, verbrandden ruim 7 miljoen hectaren land. Zweden maakte in 2018 de heftigste bosbranden mee die het land zag sinds zulke branden werden gedocumenteerd. 2018 was sowieso het jaar waarin meer Europese landen dan ooit kampten met bosbranden. Veel daarvan vonden plaats in beschermde Natura 2000-gebieden; van alle verbrande grond lag 36 procent in zo’n beschermd gebied – in totaal 50.000 hectare.

Goede bosbranden

Eerst even dit: bosbranden zijn niet per se slecht. Bepaalde bossen horen zo nu en dan te branden. ‘Een goed voorbeeld zijn de boreale bossen (in het hoge noorden in Rusland, Scandinavië, Alaska en Canada, red.) waar een brand eens in de 100 tot 300 jaar voor verjonging zorgt’, vertelt Guido van der Werf, hoogleraar mondiale koolstofcyclus aan de Vrij Universiteit Amsterdam. ‘Er zijn zelfs boomsoorten die brand nodig hebben voor voortplanting (doordat bijvoorbeeld alleen bij oververhitting de knoppen met zaden openspringen, red.).’

‘Ook op savannes zijn branden noodzakelijk, om het gebied open te houden; zonder brand zou het dichtgroeien met lagere biodiversiteit tot gevolg.’ Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar as zorgt voor vruchtbare grond en in een uitgedund bos kan de zon jonge begroeiing laag aan de grond bereiken.

15 van de 20 meest verwoestende bosbranden in Californië vonden na 2000 plaats.

Ook Californië kent bossen die van nature zo nu en dan branden. Denk aan Yosemite National Park en El Dorado National Forest. De daar veel voorkomende dennenbomen bijvoorbeeld, hebben er zelfs een natuurlijk afweersysteem voor ontwikkeld: dikke basten beschermen de boom en takken zitten hoog, doorgaans veilig voor de natuurlijke branden die mede daardoor laag aan de grond blijven knisperen. Gezonde bomen houden stand, oude of zieke bomen maken plaats voor nieuwe aanwas.

Toch is het opvallend dat 15 van de 20 meest verwoestende branden ooit geregistreerd in Californië, na het jaar 2000 plaatsvonden. Tussen 1978 en 2018 vervijfvoudigde daarbij het gebied dat jaarlijks afbrandt. Je kan dus gerust zeggen dat de bosbranden in Californië inmiddels proporties en frequenties hebben aangenomen die onnatuurlijk en ongewenst zijn.

Kappen, drogen en in de fik steken

‘Een ander voorbeeld van ongewenste branden, zijn de branden in tropische bossen. De vegetatie is er niet op berekend’, aldus Van der Werf. ‘De branden zijn daar onnatuurlijk en veelal aan ontbossing gekoppeld.’

Bosbranden zijn in regenwouden zoals de Amazone van nature bijzonder schaars; zelfs in een droog seizoen is de natuur er te vochtig om op natuurlijke wijze – denk aan blikseminslagen – vlam te vatten. Het overgrote deel van de branden ontstaat dan ook door menselijk toedoen, en is het resultaat van al dan niet illegale ontbossing – vaak voor landbouw. Bomen worden gekapt en te drogen gelegd, waarna de boel in de fik wordt gestoken zodat vruchtbare grond ontstaat. Deze techniek wordt ook wel slash and burn genoemd.

Een uitgedund regenwoud heeft een drogere grond en is een stuk brandgevoeliger.

Zo’n aanpak is funest voor een ecosysteem. Een gezond regenwoud zorgt door een nauw samenspel van klimaat en begroeiing namelijk voor haar eigen regen, door een kringloop van veel water opnemen en weer afgeven. Een uitgedunde versie van het woud verliest die functie, heeft drogere grond en is een stuk brandgevoeliger, waardoor de door boeren gestichte brandjes uit de hand kunnen lopen, zoals vorig jaar gebeurde.

Van der Werf: ‘De Amazone had, als we naar de afgelopen decennia kijken, in 2019 trouwens een vrij “‘gemiddeld” jaar, maar kreeg enorm veel media-aandacht. Dat kwam ook doordat ontbossing weer is toegenomen, na sterke afnames sinds 2005. Uiteraard is een gemiddeld jaar niet hetzelfde als een goed jaar.’

Nieuwe branden

‘Wereldwijd zien we juist een afname van verbrand gebied’, gaat Van der Werf verder. Goed nieuws? ‘Nee, dat komt met name doordat voorheen veel branden op de savannes plaatsvonden. Die savannes horen dan juist weer wel iedere paar jaar te branden, maar worden vooral in Afrika langzaamaan omgezet in landbouwgrond en dan zijn er minder branden. We zien daarentegen een toename van branden in de bossen in boreale gebieden, in sommige tropische bossen, op de toendra, in de VS en in sommige gebieden met meer gematigde klimaten, zoals delen van Australië.’

Terug naar Australië. Wat is daar precies aan de hand? De bosbranden die het continent nu in de greep houden, zijn het gevolg van een buitengewoon droge herfst en winter, gevolgd door een buitengewoon hete zomer. Het overgrote deel van Australië kampte tussen januari en september (herfst/winter in Australië) vorig jaar met extreem weinig regenval. Voor enkele gebieden werd zelfs de minste regenval ooit gemeten (sinds 1900), weet het Bureau voor Meteorologie van de Australische overheid.

Aansluitend werden er tussen september en november voor grote gebieden bovengemiddelde temperaturen of zelfs de hoogste temperaturen ooit gemeten. En nee, er is geen sprake van een warme uitschieter; de temperaturen in Australië zien we de afgelopen decennia gestaag stijgen.

Koolstof in de atmosfeer

Onder de streep zijn wetenschappers het erover eens: bosbranden zijn heviger en duren langer door een veranderend klimaat. Dat wordt nog eens versterkt door ander menselijk handelen op het vlak van ontbossing en natuurmanagement. Het gebeurt soms dat brandweerlieden in bepaalde bossen té veel branden blussen, zoals in dit filmpje te zien is:

In de VS zijn nog veel andere voorbeelden van geslaagd en niet-geslaagd natuurmanagement te vinden. Ruim 300 experts kwamen in een rapport in opdracht van de Amerikaanse overheid tot de conclusie: ‘De klimaatverandering vergroot de kwetsbaarheid van veel Amerikaanse bossen door branden, insectenplagen, droogte en uitbraken van ziekte.’

De Australische klimaatwetenschapper Lesley Ann Hughes zei in 2018 tegen The Guardian: ‘Klimaatverandering gaat over ongekende omstandigheden die normaler worden. Wat 20 jaar geleden normaal of gemiddeld was, is nu niet langer normaal of gemiddeld. Die ongekende omstandigheden, dat is waar klimaatwetenschappers voor gewaarschuwd hebben.’

In een opwarmende wereld kunnen bosbranden vaker voorkomen.

Het nieuwe normaal? Van der Werf is naast hoogleraar een van de wetenschappers achter de Global Fire Emissions Database. De database brengt bosbranden wereldwijd in kaart en bekijkt hun impact op de hoeveelheid CO2 in de lucht. ‘In een opwarmende wereld kunnen dit soort branden vaker voorkomen,’ zegt hij, ‘en daarmee zal de tijd tussen twee branden minder worden. Het gevolg is dat er minder tijd is voor aangroei, waardoor er netto koolstof van de biosfeer naar de atmosfeer gaat.’

Dat zit zo: bij verbranding van bomen komt door die bomen opgeslagen CO2 vrij, die niet door nieuwe bomen kan worden opgeslagen doordat te snel een nieuwe brand woedt. ‘De vegetatie zoals we die nu kennen in bijvoorbeeld het zuidoosten van Australië kan dan veranderen in een savanne-achtig landschap: meer grasvlakten, minder hoge bebossing. Daarin heb je wel vaker branden, maar met een lagere intensiteit.’

Een wrange conclusie dus: hevige bosbranden zullen in de toekomst uiteindelijk minder vaak voorkomen, simpelweg doordat de bossen er dan niet meer zijn.

Channa Brunt is een maatschappelijk betrokken journalist, in het bijzonder begaan met dier (van insect tot varken) en milieu. Die twee thema’s verbindt ze in haar werk met het overkoepelende thema duurzaamheid.

Dit artikel verscheen op 20 januari 2020 op OneWorld.nl.