President Félix Tshisekedi en zijn voorganger Joseph Kabila strijden nog steeds om de echte macht

In januari 2019 kende Congo zijn eerste geweldloze machtsoverdracht. Uittredend president Joseph Kabila werd opgevolgd door oppositieleider Félix Tshisekedi. Vier maanden later zijn de twee leiders nog steeds aan het worstelen voor de echte macht. Recente gebeurtenissen suggereren dat de strijd om controle over het veiligheidsapparaat en de economie van het land nog lang niet afgelopen is.

Sinds de verrassende uitslag van de verkiezingen op 30 december 2018, is het moeilijk te bepalen wie de touwtjes in handen heeft. President Félix Tshisekedi zit in een oncomfortabele verhouding met het kamp van zijn voorganger. Drie recente gebeurtenissen geven aan dat de politieke impasse naar een volgende fase zou kunnen evolueren: de benoeming van een nieuwe premier, de terugkeer van een verbannen oppositieleider en de repatriëring van het stoffelijk overschot van Tshisekedi’s vader Etienne, de legendarische oppositieleider die twee jaar geleden in Brussel stierf.

Omstreden verkiezingen, pragmatische acceptatie

Op 24 januari 2019 legde Tshisekedi de eed af als vijfde president van Congo na zeer omstreden verkiezingen, die volgens veel Congolese en internationale waarnemers gekenmerkt werden door grove manipulatie van de echte cijfers. De kiescommissie CENI riep Tshisekedi uit tot winnaar met 38,6 procent van de stemmen. De andere oppositieleider Martin Fayulu was tweede (34,8 procent) en de kandidaat van het regime, Emmanuel Ramazani Shadary, derde (23,8 procent).

Gelekte cijfers van de CENI-computers en de gegevens verzameld door de onafhankelijke verkiezingswaarneming van de katholieke kerk, gaven echter een heel ander beeld. Die cijfers suggereren dat Fayulu de echte winnaar was met bijna zestig procent, waarbij Tshisekedi en Shadary elk rond de negentien procent strandden. Er zijn veel aanwijzingen dat Kabila, geconfronteerd met de tegenvallende resultaten van Shadary, een deal improviseerde met Tshisekedi om Fayulu — en vooral de politieke tenoren als Jean-Pierre Bemba en Moïse Katumbi die hem steunden — van de macht weg te houden.

Het land verviel niet in chaos, daar konden veel mensen mee leven

Het land bleef kalm na de omstreden verkiezingen. De Congolese publieke opinie, waarbij een groot deel van Fayulu’s kiezers, accepteerde de officiële uitslag pragmatisch: Kabila was er niet in geslaagd om aan te blijven of zijn zelfbenoemde ‘kroonprins’ Shadary als opvolger te installeren, werd opgevolgd door een oppositieleider en het land verviel niet in chaos. Daar konden veel mensen mee leven. Tshisekedi zocht en vond steun, ondermeer in de buurlanden en in de Verenigde Staten. Ook binnen de kerk hebben verschillende stemmen uiteindelijk de nieuwe president aanvaard.

Ondertussen had het pro-Kabila-platform Front Commun pour le Congo (FCC) via frauduleuze verkiezingen bijna volledige controle verworven over het parlement en de provinciale raden. Dit gaf hen de macht om de indirecte verkiezingen van de senaat en de gouverneurs naar hun hand te zetten.

President Tshisekedi zit in een lastig parket. Hij toont zich ambitieus om de bad governance van het land te verbeteren, corruptie te bestrijden en de mensenrechten te respecteren, maar zijn invloed is beperkt. Gaat hij de effectieve veranderingen kunnen waarmaken die de bevolking wil en verwacht? Bij gebrek aan meerderheid regeert hij bij decreet en zoekt steun bij iedereen die beseft dat het versterken van zijn presidentschap de enige manier is om de bedenkelijke regimewissel om te zetten in een betekenisvolle realiteit, ondanks de manier waarop hij verkozen werd.

Dan toch een eerste minister

De worsteling tussen president Tshisekedi en zijn voorganger kristalliseerde zich maandenlang rond de benoeming van een nieuwe premier. Kabila had, als leider van de parlementaire meerderheid, verschillende kandidaten voorgesteld, allemaal sterke persoonlijkheden uit Kabila’s eigen provincie Katanga en sleutelfiguren in zijn regime, maar Tshisekedi wees hen af. 

Uiteindelijk werd op 20 mei Sylvestre Ilunga Ilukamba tot eerste minister benoemd, een 73-jarige politicus die onder Mobutu in de jaren tachtig en negentig minister en staatssecretaris was, maar sindsdien een bijna anoniem leven leidt. Sinds 2014 is hij de directeur van de Congolese spoorwegen. Als Katangees en behorend tot Kabila’s eigen Balubakat-gemeenschap, maakt hij deel uit van diens politieke familie, maar wordt niet beschouwd als insider of hardliner. Zijn vroegere verantwoordelijkheden op economisch en financieel vlak geven Ilunga een aura als technocraat, wat suggereert dat zijn benoeming een compromis is, om ruimte te creëren voor verdere discussie over de onopgeloste politieke vraagstukken terwijl het beheer van het land wordt overgelaten aan een technocraat. Ilunga’s aanstelling doet dan ook denken aan de omstandigheden waaronder Augustin Matata Ponyo premier werd na de controversiële verkiezing van november 2011. 

Sommige waarnemers hebben al de vrees geuit dat Illunga de zoveelste zwakke premier zou kunnen worden met weinig of geen impact op de gebeurtenissen in Congo

Sommige waarnemers hebben al de vrees geuit dat hij de zoveelste zwakke premier zou kunnen worden met weinig of geen impact op de gebeurtenissen in Congo, maar dit is een beetje voorbarig. Veel zal afhangen van de benoeming van de andere regeringsleden.

De terugkeer van Katumbi

Ilunga’s benoeming werd bekend gemaakt op de dag dat Moïse Katumbi terugkeerde naar Congo na drie jaar in ballingschap. De voormalige gouverneur van Katanga, was tot 2014 een sleutelfiguur in het Kabila-regime, maar werd nadien zijn belangrijkste politieke tegenstrever. Hij werd verhinderd zich te registreren als presidentskandidaat en steunde de campagne van Martin Fayulu.

De terugkeer van Katumbi is belangrijk voor het politieke landschap, niet alleen als een eerste stap naar de volgende verkiezingen, maar ook voor zijn potentiële invloed op de machtsstrijd tussen Tshisekedi en Kabila, ten voordele van de nieuwe president. Hoewel Fayulu nog steeds pleit voor  het annuleren van de verkiezingen, doet Katumbi dat duidelijk niet. 

Etienne Tshisekedi eindelijk begraven

Tot slot keert ook oppositie-icoon Etienne Tshisekedi twee jaar na zijn dood terug naar Congo. Hij werd nooit begraven omdat het toenmalig regime vreesde dat de massa rouwenden de begrafenis naadloos zou laten overgaan in een anti-Kabila manifestatie of zelfs rellen. 

De man die zowel Mobutu als beide Kabilas bestreed maar er nooit in slaagde het hoogste ambt te bekleden, wordt met de grootste eer begraven door zijn zoon die ondertussen staatshoofd is

De timing kon nauwelijks beter: een staatsbegrafenis op 1 juni voor de man die zowel Mobutu als de beide Kabilas bestreed maar er nooit in slaagde het hoogste ambt te bekleden, wordt met de grootste eer begraven door zijn zoon die ondertussen staatshoofd is. De gebeurtenis geeft grote zichtbaarheid aan de nieuwe president en onderstreept de historische claim op legitimiteit van zijn politieke en biologische familie. Het is voor Félix Tshisekedi een unieke kans om te tonen dat hij de mensen kan mobiliseren.

De samenloop van omstandigheden stelt Félix Tshisekedi in staat een momentum te creëren, een nieuw startschot voor zijn regime. Maar de strijd om de controle over de sleutelsectoren van het land is nog lang niet over. In veel opzichten is die nog niet eens begonnen.

Kris Berwouts en Loochi Muzaliwa zijn onafhankelijke onderzoekers gespecialiseerd in democratisering, veiligheid, en conflict in Centraal-Afrika. Ze zijn (samen en afzonderlijk) betrokken geweest bij tal van internationale onderzoeksprojecten in de DRC. Kris Berwouts is de auteur van ‘Congo’s gewelddadige vrede’, uitgegeven bij EPO.

De Engelse versie van dit stuk verscheen op de Afrika-blog van de London School of Economics.