Wat betekent de escalatie van geweld voor de allianties in het Midden-Oosten?

Een aantal Arabische politieke leiders gaven sinds 7 oktober hun openlijke steun aan Hamas. Dat versterkt de vrees voor een groot regionaal conflict. Maar hoe sterk zijn de relaties met Hamas echt? En vanwaar die steun, aangezien een aantal Arabische landen recent verzoeningsakkoorden met Israël sloten?

De oorlog tussen Israël en Hamas gaat onverminderd door. De schokkende beelden met intussen grote aantallen burgerslachtoffers, langs twee kanten, leiden wereldwijd tot ontzetting en polarisering.

De vrees bestaat ook dat het oorlogsgeweld zal escaleren tot een regionale oorlog in het toch al woelige Midden-Oosten. Uiteraard is dat niet te voorspellen. De toekomst zal uitwijzen hoe Arabische landen en Iran straks reageren. Maar zeker is dat de hevige anti-Israëlische retoriek van Arabische spelers niet noodzakelijk in de lijn ligt met bestaande, onderliggende allianties.

Wie heeft banden met Israël? Wie steunt Hamas, en wat betekent dat vandaag? Hoe diep is de kloof echt tussen Iran en Saudi-Arabië? We zetten een en ander voor u op een rijtje.

1 Welke Arabische landen hebben een vredesakkoord met Israël?

*Egypte

Het eerste vredesakkoord tussen Israël en een Arabisch land werd in 1979 ondertekend door Egypte. Het is voor Caïro altijd een heet hangijzer geweest. Vrede met Israël positioneerde Egypte plots als een pion van de Verenigde Staten in een Arabische wereld.

Vandaag is Egypte ook daadwerkelijk een belangrijke Amerikaanse bondgenoot, die jaarlijks enorme militaire steun krijgt van Washington. In 2023 bedroeg die steun 1,3 miljard dollar.

Egypte krijgt al langer kritiek omdat het niet geneigd was om de grensovergang in Rafah permanent te openen voor vluchtende Gazanen.

Arabische burgers in de regio verwijten Caïro dat het de Palestijnen aan hun lot overlaat. Egypte heeft sinds 1948 nauwelijks Palestijnse vluchtelingen toegelaten op zijn grondgebied.

Maar het land is ook, samen met Hamas, bevoegd voor de grensovergang met Gaza in Rafah. Tijdens de vele voorgaande Israëlische militaire aanvallen op Gaza kreeg Egypte bakken kritiek omdat het niet geneigd was om de enige grensovergang, die in Rafah, permanent te openen voor vluchtende Gazanen. Egypte beriep zich daarvoor meermaals op het veiligheidsakkoord uit 2005, een akkoord met Israël en de Palestijnse Autoriteit. Die laatste wordt geleid door Fatah, de politieke Palestijnse tegenhanger van Hamas.

Toch drukt Egypte een stempel op de Arabische wereld. Het land treedt in de Arabische regio regelmatig op als bemiddelaar, onder meer tussen Gaza en Israël, tussen de politieke Palestijnse partijen Hamas en Fatah, maar ook in regionale conflicten in Soedan en Libië.

Momenteel overleggen de Verenigde Naties en andere internationale hulporganisaties met Egypte om noodhulp via Rafah naar Gaza te kunnen brengen. Egypte onderhandelt met zowel Israël als de VS om die humanitaire doorgangen veilig te houden. Maar Israël lijkt daar alvast weinig oren naar te hebben, want het bombardeerde in zijn zware offensief op Gaza ook bewust de grensovergang in Rafah.

* Jordanië

Een jaar na de Oslo-akkoorden tussen Israël en de Palestijnen ondertekende Jordanië in 1994 een vredesakkoord met Israël. Daarmee werd het de tweede en voorlopig laatste Arabische staat die een bestand met de Joodse staat sloot.

Jordanië is een kleine en hulpafhankelijke speler in een zeer woelige geopolitieke context. Het koninkrijk heeft, met andere woorden, weinig in die geopolitieke pap te brokken. Daarom is de Jordaanse buitenlandse politiek gestoeld op pragmatisme.

Ook Jordanië krijgt veel financiële steun van de VS, zo’n 1,2 miljard dollar per jaar. Tot 2014 was Jordanië ook een donorlieveling van Saudi-Arabië, maar de Saudi’s stopten dat jaar hun bilaterale steun. Niet onbelangrijk in de relaties: in 2014 tekende Jordanië een contract met Israël voor de import van gas, een wezenlijk onderdeel van de Jordaanse energieveiligheid.

Ook niet onbelangrijk: vandaag telt Jordanië maar liefst twee miljoen Palestijnse vluchtelingen. In 1948 kwam met de toestroom van 100.000 Palestijnen een eerste golf vluchtelingen naar Jordanië. Zij kregen Jordaans burgerschap toen de Westelijke Jordaanoever in 1950 onder Jordaans mandaat viel.

Een tweede vluchtelingeninstroom kwam na de zesdaagse oorlog in 1967, na de bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza door Israël. 400.000 Palestijnen werden toen gedwongen vluchtelingen naar Jordanië, want Egypte liet geen vluchtelingen toe op zijn grondgebied. Een derde golf kwam tijdens de Golfoorlog in 1990, toen Irak Koeweit binnenviel en nog eens 300.000 Palestijnen uit Koeweit en andere Golfstaten naar Jordanië vluchtten.

2 Welke Arabische landen normaliseerden hun betrekkingen met Israël?

In 2020 en 2021 tekenden Arabische landen normaliseringsakkoorden met Israël: de Abraham-akkoorden. De lijnen waren uitgezet door de voormalige Amerikaanse president Donald Trump en zijn verdergezet door zijn opvolger Joe Biden. De normalisering kaderde in Trumps zogenaamde “Deal van de Eeuw”. Hij stopte zijn persoonlijke ambitie daarbij niet weg: hij zou de Amerikaanse leider zijn die de knoop uit het langdurige Midden-Oostenconflict haalde.

Maar Trump hanteerde een hakbijlstrategie: eenzijdig en dus zonder consultatie met de Palestijnen. Denk maar aan de Amerikaanse erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël, onder Trumps vleugels. De erkenning of goedkeuring van de annexatie door Israël leidde tot enorme protesten wereldwijd en ging regelrecht in tegen internationale verdragen die Jeruzalem als “ondeelbare stad” beschouwen.

De Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Marokko en Soedan tekenden de Abraham-akkoorden met Israël en de Verenigde Staten. Die akkoorden gingen in de eerste plaats over normalisering van de relaties en de officiële bestendiging van al bestaande en nieuwe economische betrekkingen tussen de verschillende landen. Denk maar aan de samenwerking in het kader van handel, technologische gegevensuitwisseling, toerisme enzovoort.

De normaliseringsakkoorden zijn fel bekritiseerd in de Arabische regio, want ze zorgden niet in het minst voor verbetering voor de Palestijnen.

Saudi-Arabië tekende de Abraham-akkoorden niet, maar Riyad verstevigde wel zijn banden met Israël. Zo opende Saudi-Arabië een ambassade in Israël, die niet in Tel Aviv maar wél in Jeruzalem werd gevestigd.

De normaliseringsakkoorden zijn fel bekritiseerd door de publieke opinie in de Arabische regio. Want, luidt het belangrijke argument, ze hebben niet in het minst geleid tot een betere positie voor de Palestijnen.

Of een mogelijk langdurig conflict en protest van Arabische burgers ook zal leiden tot het afspringen van de akkoorden moet de toekomst uitwijzen. Maar het verleden heeft al aangetoond dat Arabische regeringen weinig rekening houden met de opinie van hun burgers, waarbij ze nationale en economische eigenbelangen laten vooropgaan. Eerder wordt dus verwacht dat Saudi-Arabië normalisering voor onbepaalde tijd uitstelt.

3 Welke landen en groepen in de regio steunen openlijk Hamas?

* De Libanese Hezbollah

Een belangrijke bondgenoot van Hamas is Hezbollah, een Libanese politieke partij met een sterke militaire vleugel. Hezbollah ontstond in 1982, tijdens de Libanese burgeroorlog, als militaire verzetsbeweging tegen de Israëlische bezetting van Zuid-Libanon.

Na de Libanese burgeroorlog kwam het nog geregeld tot gewapende confrontaties tussen Israël en Hezbollah. Het grote dieptepunt was de oorlog tussen Israël en Libanon in de zomer van 2006. Meer dan een maand lang voerde Israël een militaire operatie uit in Libanon. Daarbij viseerde Israël niet alleen Hezbollahbasissen, maar ook Libanese burgerdoelwitten en de nationale luchthaven in de hoofdstad Beiroet.

De politieke vleugel van Hezbollah groeide, zeker na de oorlog in 2006, uit tot een belangrijke speler in het sektarisch opgedeelde politieke speelveld van Libanon. Anders dan het soennitische Hamas, is Hezbollah een sjiitische beweging, die zelf grote financiële steun krijgt van het eveneens sjiitische Iran.

Daarnaast is Hezbollah, samen met Iran en Rusland, een cruciale bondgenoot voor het Syrische regime van Assad, zowel militair als politiek. Ook in de Palestijnse kampen in Libanon heeft Hezbollah stevige voet aan grond.

De grote gemene deler van Hamas en Hezbollah is dus hun vijandschap met Israël. Dat verklaart waarom Hezbollah meteen na Hamas’ terreurcampagne ook een aantal raketten afvuurde op Israël. Dat wordt voorlopig enkel gezien als openlijke steuntoezegging voor Hamas. Of Hezbollah ook echt een proactieve rol zal opnemen in een groter militair conflict met Israël is onduidelijk.

* Iran

Net als bij Hezbollah is vijandschap met Israël wat Iran en Hamas delen. En ook dat gaat voorbij aan de religieuze verschillen tussen het sjiitische Iran en het soennitische Hamas. Iran is al lange tijd de grootste financiële en logistieke steunverlener aan Hamas. Het is algemeen geweten dat Iran Hamas financieel ondersteunt en daarnaast wapens levert en trainingen voor strijders organiseert.

Na de gruwelijke geweldcampagne door Hamas stak Iran zijn goedkeuring niet onder stoelen of banken. Zowel regeringsmandatarissen als ayatollah Khamenei spraken hun steun uit aan het Palestijnse verzet om ‘de zionistische bezetter uit te roeien’.

Iran zelf ontkent dat het direct betrokken is bij de terreuroperatie van Hamas in Israël. Toch zijn alle ogen op Teheran gericht, zeker ook na berichten in de Wall Street Journal. De Amerikaanse krant citeerde bronnen bij Hamas en Hezbollah die gewag maken dat de aanval wel degelijk was voorbereid samen met leden van de Iraanse Revolutionaire Garde. Logisch, zo klinkt het bij velen. Een offensief van die grootteorde kon Hamas immers niet zonder hulp van buitenaf uitvoeren.

* Golfstaat Qatar

Qatar huisvest met Al Udeid de grootste Amerikaanse luchtmachtbasis in het Midden-Oosten. Tegelijk onderhoudt de soennitische Golfstaat banden met Iran, Hamas, Hezbollah en heeft het een stevig partnerschap met Turkije. Ook met Israël haalde Qatar recent opnieuw banden aan, al is er geen sprake van een officieel verzoeningsakkoord.

Het is weinig waarschijnlijk dat Qatar directe medewerking zou hebben verleend voor het geweldoffensief van Hamas.

Met Hamas onderhoudt Qatar al jaar en dag een goede relatie. Dat is niet zozeer omwille van ideologische of religieuze beweegredenen, aldus Qatar-expert Gerd Nonneman. De relatie met Hamas past volgens hem eerder in het bredere Qatarese buitenlandbeleid dat steunt op pragmatisme en veiligheidsoverwegingen. De kleine en rijke Golfstaat positioneert zich in de ontvlambare regio van het Midden-Oosten graag als vriend van iedereen. Het is in datzelfde kader dat Qatar ook neutrale ruimte voorziet voor groepen die politiek geïsoleerd zijn.

Maar dat zogenaamde pragmatische buitenlandbeleid loopt niet altijd zoals verwacht. De steun aan Iran en bepaalde groepen, denk ook aan de geradicaliseerde milities in de Syrische oorlog, leverde Qatar immers slechte punten op en een driejarige boycot door een aantal Golfstaten en Egypte. In die positie wil Qatar niet opnieuw belanden. In die zin is het weinig waarschijnlijk dat Qatar directe medewerking zou hebben verleend voor het geweldoffensief van Hamas.

4 Iran en Saoedi-Arabië tekenden dit jaar een verzoeningsakkoord. Welke rol speelt dat akkoord?

In maart 2023 sloten aartsrivalen Iran en Saudi-Arabië een verrassend verzoeningsakkoord. De gebeurtenissen en speculaties vandaag doen vragen rijzen over de betekenis van dit akkoord tussen de Iraanse bondgenoot van Hamas en de westerse bondgenoot Saudi-Arabië.

‘Het akkoord is een doorbraak in de koude oorlog tussen de twee landen, meer niet’, zei Peyman Jafari in april al in een interview met MO*. De historicus en Iran-deskundige waarschuwde toen al voor al te hoge verwachtingen. ‘Natuurlijk is dit akkoord belangrijk, zeker nadat in de voorbije zeven jaar de spanningen almaar zijn opgelopen. Maar we moeten het niet groter maken dan het is.’

Voor Saudi-Arabië zou verzoening met Iran weleens meer voordelen kunnen opleveren dan de normalisering met Israël.

Met dit akkoord zag Israël zijn Saudische bondgenoot toenadering zoeken tot zijn aartsvijand Iran. Het was een enorme klap voor de Israëlische premier Netanyahu, die toen al hevig onder vuur lag bij zijn demonstrerende landgenoten, aldus Jafari. De toenadering tussen Iran en Saudi-Arabië betekent immers dat de Israëlische premier er niet in geslaagd is om waar te maken waar hij prat op ging: het isoleren van Iran in de Arabische regio.

Voor Saudi-Arabië zou verzoening met Iran weleens meer voordelen kunnen opleveren dan de normalisering met Israël. Betere relaties met Israël heeft voor Saudi-Arabië minder impact op de regionale uitdagingen. Voor regionale uitdagingen, zoals de oorlogen in Jemen en Syrië, de sektarische verdeeldheid op eigen bodem, en economische toekomststrategieën is normalisering met Iran nodig, niet met Israël.

Bovendien beseft Riyad ook dat betere relaties tussen Arabische landen en Israël niet geleid hebben tot een betere positie voor de Palestijnen. Toch blijft ook hier de vraag of Saudi-Arabië nood heeft aan een conflict. Dat zou mondiaal wel eens heel explosief kunnen worden en bovendien de goede banden met de VS in de grond duwen.